बराक ओबामांचा विजय... एक नवी पहाट

४ नोव्हेंबर २००८ ची रात्र काही निराळीच होती। बराक ओबामा जेव्हा अमेरिकेचे अध्यक्ष म्हणून निवडून आले, तेव्हा ती नेहमीची निवडणूक राहिली नव्हती, तर त्यांची निवड ही इतर अनेक गोष्टींची साक्ष होती। यात एका डेमोक्रॅटिक पार्टीच्या नेत्याने रिपब्लीक पार्टीच्या नेत्याला नुसते हरवले नव्हते, तर इथे एक इतिहास रचला जात होता...

बराक ओबामा यांची गेल्या काहीच वर्षातली अमेरिकन राजकारणातली झेप ही त्यांच्या चाणाक्ष बुद्धीची, अफाट वक्तृत्वाची, देशाची पक्की नस ठाऊक असण्याची आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाची नेमकी जाण असण्याची साक्ष आहे। पण स्वतः ओबामा देखील तुम्हाला सांगतील हा केवळ एका बुद्धीमान माणसाचा एका निवडणूकीतला विजय नाहीये, तर सच्च्या लोकशाहीचा आणि प्रागतिक विचारांचा विजय आहे. ही नांदी आहे २१व्या शतकात येऊ घातलेल्या घटनाक्रमाची, नवीन जग रहाटीची.

१५० वर्षापूर्वी हा देश फाळणीच्या उंबरठ्यावर उभा होता, संपूर्ण देशाला ऐरणीवर आणणारा मुद्दा होता की निव्वळ कातडीचा रंग वेगळा म्हणून आपल्यासारख्याच माणसांवर हुकुमत गाजवायची की नाही। ४० वर्षापूर्वी हाच देश त्याच कातडीच्या लोकांना आपल्या घरांशेजारी घरं घेऊन देण्यावर, त्यांच्या मुलांना आपल्या शाळेत शिकवायला देण्यावर विभागला होता. आणि आज त्याच देशाने ज्याच्या शरीरात अर्धे रक्त त्याच वंशाचे आहे अशा माणसाला प्रचंड बहुमतांनी (पॉप्युलर व्होट असो वा इलेक्टोरल) निवडून दिलं आहे. हा तो असामान्य विजय आहे.

या देशाचा एक स्वभावधर्म खरोखर दृष्ट लागावा असा आहे, तो म्हणजे चूक उघडपणे मान्य करण्याचा आणि तितक्याच चटकन् ती चूक सुधारण्याचा। ख-याखु-या लोकशाहीचा हा जिवंत अविष्कार आहे. ज्या देशाने दोनशे वर्षापूर्वी जगाला लोकशाहीच्या आणि मुलभूत मानवी अधिकारांच्या चिरतरूण व्याख्या दिल्या त्या देशाने हा अविष्कार करावा हे स्वाभाविकच आहे.

पण माझ्यासारख्या बाहेरच्या देशातून तुलनेने नुकत्याच आलेल्या माणसाला यात एवढं भारावून जाण्याचं कारण काय। कारण असं आहे की माझ्या दृष्टीने हा प्रागतिक विचारांचा पुरोगामी विचारांवर मिळवलेला विजय आहे. माझ्यासाठी डोळस मुक्त विचारांनी दूषित पूर्वग्रहांवर केलेली ही मात आहे. बराक ओबामा माझ्यासाठी अभिनव विचारांच्या तरूणांचे प्रतिनिधी आहेत. ते माझ्यासाठी फक्त कृष्णवर्णीय अमेरिकन नाहीत तर ते बहूराष्ट्रीय आहेत. ज्यांचे जन्मदाते वडील केनिया, आफ्रिकेतले आहेत, आई अमेरिकन आहे आणि त्यांचे शालेय शिक्षण त्यांच्या सावत्र वडीलांच्या देशात, इंडोनेशियात झालंय.

त्यांच्या दूरान्वयाने असलेल्या मुस्लीम संबंधाविषयी बरंच काही बोललं गेलं। किंबहूना ब-याच लोकांनी आणि विशेषतः त्यांच्या विरोधकांनी त्याचं विषारी भांडवल करायचाही बराच प्रयत्न केला. माझ्यासाठी ह्या दूरान्वयाने का होईना पण असलेल्या मुस्लीम संबंधानाही महत्व आहे. त्यांनी त्यांना बहूधर्मीय स्वरूपही दिलंय. ज्या काळात या आणि जगभरच्या इतर देशात धर्माधर्मामध्ये भिंती उभ्या केल्या जातायत, त्या काळात बहुधर्मीयतेचं खणखणीत प्रतीक मला मिळालंय.

जेव्हा पूर्वग्रहांचा धुरळा आपली दृष्टी गढूळ बनवतो, किंबहूना आपली दृष्टी अशीच गढूळ राहावी असा ज्यांचा त्यात वैयक्तीक रस असतो ते आपल्याला त्या धुरळ्यात पुन्हा पुन्हा ढकलत असतात अशा वेळी सबंध जगाला अशा सुस्पष्ट खणखणीत प्रतीकांची नितांत आवश्यकता आहे। अमेरिकेलाच काय सबंध जगाला आता मेल्टिंग-पॉट ( “हे विश्वची माझे घर” ) बनायची वेळ आलीय, राष्ट्राराष्ट्रातल्या सीमा जिथे पुसट होत चालल्यात तिथे अशा प्रतीकांची खरी गरज आहे.

म्हणून माझ्यासाठी हा विजय केवळ “निळ्या राज्यांचा”, “लाल राज्यांवर” विजय राहात नाही, त्यापेक्षा खूप पुढे जातो। उद्या आपली मुलं, नातवंडं जेव्हा वळून पाहतील, तेव्हा आपल्याला अभिमानाने सांगता येईल, मी होतो तो इतिहास अनुभवायला. जसा तो आपण अनुभवला होता ९७ साली के.आर्.नारायणन् जेव्हा भारताचे पहिले हरीजन राष्ट्रपती झाले होते तेव्हा. आणि तेव्हाही त्यांनी आपलं हरीजनत्व कधीच पुढे केलं नव्हतं. ओबामांनीपण आपल्या कृष्णवर्णाचं भांडवल कधीच केलं नाही. कारण दोघांनाही दाखवायचं होतं की आम्ही कुठल्या सवलतींमुळे पुढे आलो नाही, तर आलोत आमच्या कतृत्वावर.

१९६३ मध्ये डॉ। मार्टिन ल्युथर किंग यांनी एक स्वप्न पाहिलं होतं... ते म्हणाले, “मी स्वप्न बघतोय माझ्या ४ मुलांचं भवितव्य उद्या त्यांच्या रंगावरून ठरवलं जाणार नाही, तर त्यांच्या अंगभूत गुणांवरुन ते ठरवलं जाईल”. कालचा तो उद्या आज आलाय हे या ठिकाणी सिद्ध झालंय. आता उद्या माझा मुलगा एखाद्या कृष्णवर्णीयाला सहजपणे केवळ रंगामुळे ब्लॅक म्हणू शकेल. त्यामागे 'कल्लू' , 'काळ्या' अशी हिणवणूक असणार नाही. माझ्या मते ही प्रचंड मोठी झेप असेल. धुरळ्यातून स्वच्छ मोकळ्या हवेकडचा तो प्रवास असेल.

मात्र २००८ च्या निवडणूकीविषयीच्या माझ्या ह्या आठवणी दोन गोष्टींचा उल्लेख केल्याशिवाय पूर्ण होवू शकणार नाहीत। पहिली गोष्ट म्हणजे पराभूत उमेदवार जॉन मकेन् यांच्या दिलदार आणि मानपूर्वक पराभव स्वीकारण्यानं. पराभवातही शान कशी राखावी याचं ते उत्कृष्ट उदाहरण होतं.

आणि दुसरी आठवण म्हणजे, ज्या माऊलीने बराक ओबामांना लहानाचं मोठं केलं, जिच्यामुळे आपल्याला आज हा दिवस बघायला मिळाला, ती त्यांची संपूर्णतः श्वेतवर्णीय आजी, आपल्या नातवाचं हे कौतुक करायला या जगात केवळ एक आणखी दिवस थांबू शकली नाही। आपल्याला अंतिम वैश्विक सत्याची विषण्ण जाणीव देऊन गेली. पण त्याचबरोबर आपल्या मनावर ठसवून गेली की, प्रगतीचा वाहता ओघ कधी थांबत नसतो. जेव्हा एक देश बदल करायचा मनापासून ठरवतो, तेव्हा तो झाल्यावाचून राहात नसतो, आणि म्हणूनच ओबामांचा संदेश जागतिक, सर्व सीमांपलीकडे नेऊ शकली... “…WE CAN CHANGE”!!
मयुरेश देशपांडे, अमेरिका

9/11 चा दुर्दैवी स्मृतिदिन

सप्टेंबर 9/11... अमेरिकेच्या जगण्यातला काळा दिवस... आणि पराभूत दिवस... त्या दिवशी न्यूयॉर्कमध्ये प्रत्यक्ष घटनास्थळी हजर राहून एक अनुभव घेतला. त्याबद्दल -न्यूयॉर्क महानगर... कलती संध्याकाळ... दिवस नऊ सप्टेंबरचा... मॅनहटनमध्ये दिवसभर फिरून संध्याकाळ या दिवसाचा अनुभव घेण्यासाठी खास राखून ठेवलेली... अमेरिकेखेरीज उर्वरित जगाच्या तात्पुरता का होईना विस्मृतीत गेलेला हा काळा दिवस... मूलतत्ववाद्यांची दहशत आणि इतर बरंच काही... मॅनहॅटनच्या मोठ्या कारपार्कमध्ये कार पार्क केली आणि आम्ही गगनभेदी इमारतींच्या मधून पायी चालायला लागलो. वर्ल्ड ट्रेड सेंटरच्या दिशेने.... त्या दिवसापुरती म्हणजे 9/11 च्या स्मृतिदिनानिमित्त वर्ल्ड ट्रेड सेंटरच्या आसपासचा बराच भाग वाहनांसाठी बंद ठेवला होता.

नियमभंग ही पाच अक्षरं अमेरिकेच्या शब्दकोशातच नाहीत. त्यामुळे स्वयंस्फूर्तीनेच ही शिस्त पाळली होती. वर्ल्ड ट्रेड सेंटरकडे अनेक अमेरिकेन्सची पावले निघाली होती. पण गर्दी नव्हती की गडबड नव्हती आणि एरवीही अमेरिकन्स एकमेकांशी गप्पा मारीत किंवा बोलत बोलत ड्राईव्ह करत नाहीत आणि चालत तर नाहीच नाहीत. आजचा दिवस तर वेगळाच होता. बरेच सिनिअर्स काळ्या कपड्यात होते आणि हे कपडे युरोपियन पद्धतीचे होते. म्हणजे स्त्रिया स्कर्ट ब्लाऊजेस आणि स्कार्फ घालून आणि पुरुष ट्राऊझर्स शर्टसमध्ये. हे मुद्दाम लक्षात आलं, कारण एरवी सर्वच यू.एस. पब्लिक लहानांपासून सिनिअर्स सिटिझन्सपर्यंत शॉर्टसटॉप आणि सॉक्‍स शूजमध्येच पाहत होतो... आणखी एक गोष्ट म्हणजे कोणाच्याही बरोबर छोटी मुले, प्रॅममधली तान्हुली नव्हती. ही गोष्ट आवर्जून केलेली असावी. कारण हा पिकनिक स्पॉट नव्हता.

एका गोष्टीचं नवल वाटत राहिलं, की स्मृतिस्थानी जाणाऱ्यांपैकी इंडियन्स फक्त आम्हीच होतो. एरवी न्यूयॉर्कमध्ये इंडियन्सची संख्या भरपूरच. प्रत्येक चार माणसांमागे एक इंडियन असणारं न्यूयॉर्क. फार काय, दुपारच्या वेळी मॅनहॅटनच्या रोडवरती, एम्पायर स्टेट बिल्डिंगमध्ये, मॅकनॉल्डमध्ये, वॉल स्ट्रीटवरती आणि टाईम स्क्वेअरवरती नाना प्रांतीचे इंडियन्स दिसत होते. इंडिपेंडंट परेड दिवशी तर एक लाख इंडियन्स (सिटिझन्स ऑफ यू.एस.ए.) न्यूयॉर्कमध्ये दिसले आणि या ठिकाणी मात्र आम्ही दोघे आणि आमचा मुलगा एवढंच त्रिकूट असावं, याचं आश्‍चर्य वाटलं. "आपण ज्या जगात राहतो त्याबद्दलची अनुत्सुकता, औदासीन्य की..?' की "आपला आपला कळप बरा' ही संकुचित वृत्ती? अनेक प्रश्‍न मनात घोळवीत आम्ही प्रत्यक्ष घटनास्थळी पोहोचलो.वर्ल्ड ट्रेड सेंटर! जगातले मोठे व्यापारी संकुल! शान-ए-अमेरिका! आता तिथे मोकळे मैदान (अतिप्रचंड) होते आणि आठ-दहा फूट उंचीचे फेन्सिंग. एखादं समृद्ध राज्य अचानक, एकदम, उद्‌ध्वस्त व्हावं तसंच... सर्वत्र अतीव शांतता. शांततेला एक उदास काजळतडा होती. तशीही एरवीही अमेरिकेत कायम शांतताच असते. पब्लिक प्लेसमधल्या गद्या, रेकॉर्डवरची गाणी, छे छे छज! आणि अशी वस्तुस्थिती असताना धाडधाडधाड आवाज? कुठून? एवढ्यात बेसमेंटमधून लिफ्टने अनेक प्रवासी ग्राऊंड फ्लोअरवर आले. म्हणजे पूर्वीच्या वास्तूच्या खाली (भुयारात) चक्क एक अंडरग्राऊंड रेल्वेस्टेशन होते. अमेरिकेत हे एक नवलच आहे. ग्राऊंड फ्लोअरवरती मोठा मॉल आणि खाली रेल्वे धडधडत असते.

बेसमेंटमधून ग्राऊंड फ्लोअरवर आलेले प्रवासीही घटनास्थळाला भेट द्यायलाच आले होते. अनेक जणांच्या हातात फुले होती. छोटी पुष्पचक्रेही होती. जवळपास काही फुलांचे विक्रीचे तात्पुरते उभे केलेले स्टॉल्सही होते. प्रत्येक बुकेवरती प्राईज टॅग. विक्रेतेही काळ्या कपड्यातच होते. प्राईज टॅग अगदी कमी डॉलर्सचे होते. हे मुद्दाम लक्षात आलं. कारण परिस्थितीचा (सुखाच्या/ दुःखाचा) फायदा घेऊन कशाचाही धंदा आपल्याकडे होतो. व्यापारी वृत्तीच्या अमेरिकेच्या संदर्भात मला ही धंदा न करण्याची वृत्ती कौतुकास्पद वाटली.

आणखी एक गोष्ट विशेष जाणवत होती. 9/11 ची घटना निंदनीय होती आणि आहेच. तरीही कुठेही निषेधाचे नारे नव्हते. देशप्रेमाचे जाहीर प्रदर्शन नव्हते, की लादेन किंवा तशाच कुणी मूलतत्ववाद्यांचे निषेधाचे होर्डिंग्ज नव्हते. सर्वत्र एकच फलक - वुई वॉन्ट पीस! वुई वॉन्ट पीस! दॅट्‌स दॅट!

काही ठिकाणी धर्मगुरू म्हणजे फादर - प्रिस्ट, खाली मॅट घालून शांतपणे बायबल वाचत होते, तर ज्यांची मुले, नातलग त्या दुर्घटनेत मृत्यू पावले होते, ती माणसे फेन्सिंगपाशी शांत उभी होती. फेन्सिंगवरती मृत व्यक्तीचे फोटो लावले होते. तरुण, डोळ्यात जीवनाची उभारी, उत्साही असे युवकांचे फोटो आणि त्यापुढे मेणबत्ती लावून शांतपणे उभी असलेले त्यांचे आईवडील. आणखी कोणी... अनेक डोळे पाणावलेले. स्त्रिया तर थेट रडत होत्या... भावनाप्रधानता ही सर्वत्र असते. त्यावर कोणा एका संस्कृतीचा अधिकार नसतो. याची लख्ख जाणीव झाली.

समोरच एक मोठी वॉल आहे. त्यावरती वुई आर प्राऊड ऑफ अवर ब्रेव्हज्‌! अशा बोर्डखाली त्या दुर्घटनेत ज्या पोलिसांनी, फायर फायटर्सनी शौर्य गाजवले, आपल्या जिवाकडे न पाहता लोकांना मदत केली, त्यांचे फोटो लावून गौरव केला होता.

त्या एरियात सर्वत्र अमेरिकेचा जगज्जेता फ्लॅग वाऱ्याने विहरत होता. एक नाही... दोन नाहीत.... शेकड्यांनी फ्लॅग्ज... वुई आर नंबर वन ची ग्वाही देणारे फ्लॅग्ज. फेन्सिंगजवळ एक प्रचंड मोठा पेपर पसरला होता. वुई वॉन्ट पिस... आलेला प्रत्येक जण मूकपणे संमतीदर्शक सही करीत होता. मीसुद्धा पुढे झाले. सही केली. एव्हाना सूर्य अस्ताला गेला होता. अमेरिकन पावले आली तितक्‍याच शांतपणे परत फिरत होती. कुठेही आवाज नाही. गोंगाट तर दूरचाच. दुःख व्यक्त करण्याची त्याचबरोबर निर्भय असल्याची ग्वाही देणाऱ्यांची ही अमेरिकन पद्धत मी याची देही याची डोळा अनुभवली. जगात हे राष्ट्र नंबर वनवरती का? याचा कितव्यांदा तरी पुनःप्रत्यय आला. आमेन!

- डॉ. सुवर्णा दिवेकर, पुणे.

आपले अनुभव शेअर करा pailteer@esakal.com

घर...व्हीलचेअरशी मैत्री असणारं...

माझं पांघरुण... माझं पेन... माझी बाहुली... माझी आई नि माझेच बाबा! आपल्या वस्तूंविषयी, माणसांविषयी विलक्षण "पझेसिव्हनेस' आपल्या मनात अगदी बालपणापासून कसा ठासून भरलेला असतो... मग आपला जास्तीत जास्त काळ जिथं व्यतीत होतो त्या आपल्या घराविषयी आपल्या काय भावना असतात बरं... अगदी "आपली माणसं' जिथं असतात ते घर? ... जिथं आपली स्वप्न जोजवता आणि फुलवता येतात ते घर? ... की ऊन, वारा, पाऊस यांपासून आपलं रक्षण करीत एक सुरक्षिततेची भावना जागवतं ते घर?

माझ्या आयुष्यात आलेल्या अनुभवांच्या रंगपंचमीत(आवडीचे अन्‌ नावडीचे दोन्ही रंगांची उधळण यात यथेच्छ आहे) माझ्या घराविषयीच्या कल्पना कदाचित अधिकच तरल झाल्या. मला स्वत:ला स्वप्न जोजवणं आणि फुलवणं यासाठी संपूर्ण अवकाश देणारं घर भावत आलंय... आणि स्वत:ची स्वप्न जोजवणं, फुलवणं हे स्वत:ला घरात अतिशय मोकळेपणानं वावरता आल्याखेरीज, आपल्या आवडीचं सर्व काही स्वत:करता आल्याशिवाय कसं शक्‍य आहे?

घरच हरवलं.....

थोडी मागे घेऊन जाते आता तुम्हाला... माझ्या वयाच्या नवव्या वर्षात! खेळ, दंगाधुडगूस, भांडणं, गावभर भटकणं .. अभ्यास .. ह्यांव आणि त्यांव असं बालपण चालू होतं.. अचानक एका अपघाताला मी गाठलं.. माझे बाळपणीचे उपद्‌व्याप ज्या बळावर चालू होतं ते माझ्या कमरेतील व पायातील बळ मी यात गमावलं... आणि उपचार नि दवाखाने या चरकात घरापासून शेकडो मैल दूर, आईबाबांच्या उबेविना राहताना "घर' म्हणजे काय हे आसुसून कळायला लागलं ...

पण खरं सांगू? ... हॉस्पिटलमध्ये आणि दीड वर्षाने तेथून डिस्‌चार्ज मिळाल्यावर घरी भेटायला येणाऱ्या लोकांना आता मी कधीच चालू शकणार नाही हे समजल्यावर "काय झालं?, पुढचं काय?' या विषयाखेरीज माझ्याशी संवाद साधायला, बोलायला प्रश्‍न सापडेनातच कदाचित.. मग शक्‍यतो लोकांना टाळलेलं बरं अशी माझी धारणा पक्की होऊ लागली. कधी कधी उद्धटपणाकडे जाणारी तुटक उत्तरं देणं हा माझा स्वभावधर्म बनत चालला. काही खरोखर समजून घेणाऱ्या मैत्रिणी, सगळे लाड पुरविणारं, आलेल्या न्यूनानं न हिणवणारं घर आई-बाबा-बहीण यांच्या मायेची ऊब लाभल्यानं, माझा लोभस, निखळ वागण्याचा मूळ स्वभाव तरीही चिवटपणे तग धरून होता.

पण मी माझं "खास' काही हरवलं होतं याची रुखरुख होतीच! फक्‍त पाय गमावल्याची ही रुखरुख होती का? विचार करकरून कळलं की आपण कदाचित आपलं "घर' हरवलंय! .. आपण तर घरातच राहतोय की.. खरं तर अशा परिस्थितीत आपण घरात नसतो तर जगातही नसतोच, पण या घरात मी आता स्वत:ची स्वत: काहीच करू शकत नव्हते. मग, हे "माझं' घर कसं म्हणता येईल? फक्‍त मायेची माणसं असणं आणि अन्न, वस्त्र, निवारा आदी गरजा भागविल्या जाण्याचं ठिकाण म्हणजे "घर'असतं का?

अपघातपर्वापूर्वी "घर' जेवण-खाणं, झोप, नि आईबाबांना तऱ्हतऱ्हेच्या मागण्या करून पुरवून घेण्याचं ठिकाण होतं.. बाकी इतर कशासाठी मी घरी कुठं असायचे? सतत आपली वाऱ्यावर उधळलेली! - पण उधळण्यासाठीचा "पाय' (नि कमरेखालच्या संवेदना गमावल्यामुळे लघवी-संडास वरील नियंत्रणही गमावल्यानंतर) हा अवयव वजा झाल्यावर "घरा'च्या व्याख्येत खूपखूप फरक पडला. स्वत:चं स्वत:ला काहीच करता येत नव्हतं.. अगदी शी-शू करायची तरीही कोणाची ना कोणाची मदत लागायची.
मुंबईतील हॉस्पिटलमधून जवळ-जवळ दीड वर्षानी गावी; बत्तीस शिराळ्याला, परत आल्यावर दैनंदिन व्यवहार म्हणजे आई-बाबांची नोकरी, धाकट्या बहिणीची-संपदाची शाळा (माझ्या अडचणींमुळे शाळेत मी जात नसे) सुरू झाल्यावर घर "अनोळखी' वाटायला सुरुवात झाली. आता भूक लागल्यावर मनाला हवा तो डबा हवा तेव्हा नव्हता उघडता येत ! बाथरूम वगैरेसाठी सरपटत जायचे किंवा बाबा असल्यास उचलून न्यायचे. घरात उंबरेच उंबरे. यामुळे फार सरपटासरपटी करणे आरोग्य टिकवण्याच्या दृष्टीनं धोक्‍याचं ठरे. साधा टी. व्ही. लावायचा तर शाळेत जाताना आईनं आठवणीनं वरचा स्वीच चालू ठेवला तर खालून चालू करता येई. कधी कधी गडबडीत ती विसरे नि मग छोट्या छोट्या गोष्टीतही माझी चिडचिड सुरू होई. बिचारे आईबाबा सगळं हातात देत, पण त्यानं माझं मुळातून समाधान होत नव्हतं, ते कसं मिळवावं कळत नव्हतं. शिक्षणात माझी प्रगती बरी होती. 10 वीला शाळेत न जाणारी मी शाळेत पहिली आले. असं करत बी.ए.च्या शेवटच्या वर्षांत असताना माझ्या एका मित्राने मी आजवर टाळत आलेला प्रश्‍न मला पुन्हापुन्हा विचारला. भयंकर अस्वस्थ केलं. तो प्रश्‍न होता. "आईबाबांनंतर तुझं काय?'

खूप विचार करून काही काळापुरतं "घर' सोडायचा प्रयोग करून पहावा हे ठरवलं, पण जिथं मी काहीच मनात येईल ते करू शकत नव्हते ते ठिकाण सोडणं म्हणजे "घर' सोडणं होतं का? - नाही. मी मला मनानं "सिक्‍युअर' ठेवणारी घर ही भावना नि माझी माणसं सोडणार होते. धाडसच होतं ते! पण ठरवलं अखेर...

घराच्या शोधात

कोल्हापूरची हेल्पर्स ऑफ दि हॅण्डिकॅप्ड ही संस्था. संस्थेच्या उंचगाव येथील, अपंग व्यक्तींच्या शारीरिक अडचणींचा खोलात विचार करून बांधलेल्या "घरौंदा' या वसतिगृहात मी राहायला, स्वावलंबन (शारीरिक व आर्थिक) शिकायला म्हणून 2000मध्ये प्रवेश केला आणि आयुष्याच्या नव्या अध्यायाला सुरुवात झाली. अर्थात तत्पूर्वी बी.ए.ची पदवी मी चांगल्या प्रकारे संपादन केलेली होती. इथं मी सर्वप्रथम मला स्वतंत्र करणारी व्हीलचेअर वापरायला शिकले. लघवी-संडासवरील नियंत्रण शक्‍य नाही हे स्वीकारून डायपर व टॉयलेटला जाण्यासाठीच्या वेळापत्रकाशी दिनक्रम बांधायला शिकले. संवेदनक्षम आणि बोलक्‍या स्वभावानं उत्तम माणसांचं वैभव साठत गेलं, समृद्ध करत गेलं. माझ्या पळत्या उत्सुक चाकांना भुई थोडी झाली.
आता थकलेल्या देहाला आणि मनालाही शांतवणारे "घर' शोधणे ही भूक स्वस्थ राहू देईना. वसतिगृहाच्या चाकोरीत सोयी मिळतील, सुरक्षितता मिळेल, पण जन्माचा शिणवटा घालवणारं "घर' मिळेल का? या प्रश्‍नाशी झगडताना मी पुन्हा एक धाडस डोळसपणे करायचं ठरवलं. आईबाबांशी बोलले. जीवनाच्या संथ-शांत प्रवाहाला खळाळता झरा करण्याच्या माझ्या प्रस्तावाला खूप चर्चेअंती सर्वानुमती मिळाली नि अखंड शोधत राहिल्यावर कोल्हापुरात शिवाजीपेठेत तळमजल्यावर आम्ही एक ब्लॉक घेतला. आता त्याला "घरा'त बदलायचं होतं. सुंदर जगण्याच्या आसक्तीमुळं हे आव्हान मी व माझ्या कोल्हापुरातील पालकमंडळींनी पेलायचं ठरवलं. आईबाबा नोकरी सोडून, तेथील जगण्याशी त्यांची जुळलेली नाळ तोडून येऊ शकत नव्हते. माझे पंख मजबूत करून हे घरटं माझ्या मनाच्या ताकदीनं विणणं हा आनंद मला उपभोगायचाच होता..

व्हीलचेअरशी मैत्री करणारं घर

नोकरी व वसतिगृह सोडण्यापूर्वी घरात योग्य असे बदल करून मगच आपल्या घरी यावं असं ठरलं. स्वत:च्या घरासाठी बाथरूममधल्या टाईल्स निवडणं, खोल्यांसाठीचा रंग निवडणं या साऱ्या गोष्टी करताना आनंदाचा झरा मनात खोलखोल झुळझुळू लागला.

मी व्हीलचेअरचा वापर करणारी; त्यामुळे मला स्वत:ला घरातील तसेच स्वत:चे सर्व व्यवहार स्वत: करता येणं महत्त्वाचं होतं. त्यादृष्टीनं काय काय करायला हवं याची यादीच बनवली आणि सगळं काही मनासारखं करून घेतलं. नव्या बांधकामांमध्ये तळमजल्यावरची जागा म्हणजे एक तर पार्किंगसाठी किंवा दुकानगाळ्यांसाठी असे समीकरण बनले असल्याने आधीच शहरातील जुन्या फ्लॅट सिस्टिममधे तळमजल्यावरचा फ्लॅट शोधलेला होता. बाकी करून घेतलेल्या गोष्टी अशा -

- घरात स्वत: जाता यावं किंवा स्वावलंबीपणे बाहेर जाता यावं यासाठी गॅलरीवजा जागेची भिंत फोडून तिथे योग्य उतार असणारा सिमेंट कॉंक्रीटचा रॅंप.
- रॅंप करताना गॅलरीचा भाग तोडून काढला, त्यामुळे सुरक्षिततेचा नवा प्रश्‍न तयार झाला. त्यावर उपाय म्हणून पूर्ण लोखंडी जाळी आणि गॅलरीतून प्रवेश करण्याच्या ठिकाणी सहजपणे उघडेल असे सरकते लोखंडी दार.
- रॅंपचा उपयोग करून मी घरात आले तर थेट झोपण्याच्या खोलीत पोहोचत होते. सर्वांना थेट झोपण्याच्या खोलीतून घरात कसं घ्यायचं, मग माझ्या प्रायव्हसीचं काय? नवा प्रश्‍न! - उत्तर सोपं होतं.. रॅंप असलेला दरवाजा फक्त माझ्यासाठी!
- बाहेरून मी घरी आले किंवा अचानक घरात कोणी नसताना अंधारून आलं तर मी लाईट कशी लावणार?... हे जाणवलं तेव्हा प्रत्येक खोलीतले लाईटचे स्वीच जमिनीपासून अवघ्या अडीच फूट उंचीवर आणि दरवाजालगत करून घेतले.
- घरात कमीत कमी सामान आणि व्हीलचेअरवरून फिरताना त्याचा अजिबात अडथळा होऊ नये अशा पद्धतीची मांडणी जाणीवपूर्वक केलेली. आवश्‍यक म्हणून एकच लोखंडी कपाट; पण त्याची उंचीदेखील साडेतीन फूटापेक्षा अधिक नाही.
- संडास व लघवीवर नियंत्रण नसणाऱ्या व व्हीलचेअर वापरणाऱ्या व्यक्तीसाठी घरामध्ये अत्यंत महत्वाची जागा म्हणजे स्नानगृह व स्वच्छतागृह!
- व्हीलचेअरवरूनच बाथरुममध्ये जायचं तर त्यासाठी तितका रुंद दरवाजा हवा. व्हीलचेअरवर बसलेल्या व्यक्तीला तो स्वत: उघडता व बंद करता यायला हवा.. आणि चुकून कधी मदतीची गरज लागली तर बाहेरच्या माणसाला दरवाजा फोडून किंवा उघडून सहज आत येता यायला हवं! रात्रीच्या वेळी स्वच्छतागृहात जाण्याची गरज लागतेच; तेव्हा ते झोपण्याच्या खोलीशी जोडलेलं हवं. मीदेखील झोपण्याच्या खोलीतूनच टॉयलेट कम बाथरूममध्ये जाण्यासाठी ऍल्युमिनिअमची फम आणि त्यामध्ये प्री लॅमिनेड प्लायवूडचे तक्ते अशा प्रकारचा वजनाने हलका व सरकता दरवाजा करून घेतला.
- व्हीलचेअर वापरणाऱ्या व्यक्तीसाठी स्वावलंबीपणाने अंघोळ करायची तर ती कमोडवर बसून करावी लागते. साहजिकच कमोडच्या शेजारी गरम व गार पाण्यासाठी बादली ठेवता येईल अशी जागा आणि नळांची किंवा शॉवरच्या कॉकची व्यवस्था करणे ओघाने आले. सहजपणाने नळ सुरू किंवा बंद करता येतील अशा पद्धतीने मी नळांची सुविधा करून घेतली.
- व्हीलचेअरवरून स्वत:चं स्वत: कमोडवर जाता येणं आणि कमोडवरून पुन्हा व्हीलचेअरवर येणं यासाठी कमरेपासून खाली ताकद नसलेल्या माणसाला आणि घरातील वृद्ध व्यक्तींनाही हातातील जोरच वापरावा लागतो आणि त्यासाठी आधाराची गरज भासते. एक ते सव्वा इंच व्यासाचे स्टेनलेस स्टीलचे मजबूत पाईप्स कमोडच्या दोनही बाजूला योग्य अंतरावर फिक्‍स केले तर हा प्रश्‍न सुटतो. अशा प्रकारचे बार मजबूत बसावेत यासाठी जमिनीत फूटभर खोल आणि भिंतीत सहा इंच असे बसवून घेतले.
- कमोड ही माझी गरज असली तरी माझ्या आई-वडिलांना कमोडची सवय नाही. ते राहायला आले की त्यांची गैरसोय होऊ नये हे कसे पाहाणार? - यामुळे गरज नसेल तेव्हा फोल्ड करता येईल असे कमोड वापरले.
- अंघोळ कमोडवर बसून करायची तर कपडे ठेवायला आणि वाळत घालायला असा वेगळा बार कमोडजवळच नको? - तोही बसवून घेतला.
- पॅराप्लेजिक व्यक्तीला कपडे बदलायचे तर त्यासाठी बेडवर येऊन कपडे बदलावे लागतात. नेमकं त्याच वेळी कोणी खोलीत आलं तर...त्यापेक्षा बाथरुमलगतच छोटी जागा उपलब्ध होती ती चेंजिंग स्पेस म्हणून विकसित केली. तिथे एक छोटा बेड. त्याच उंचीला भिंतीवर आरसा, सौंदर्यप्रसाधने ठेवण्याचे कप्पे, सॅनिटेशन मटेरिअलचे कप्पेही.
- आता स्वयंपाकघर. व्हीलचेअरवर बसून स्वयंपाक करता येईल अशा पद्धतीने किचनच्या कट्ट्याची उंची कमी ठेवली. व्हीलचेअर आत जाऊ शकावी म्हणून कट्टयाखाली कपाटे किंवा रॅक्‍सना नकार. बाथरुम तसेच किचनमधील बेसिन्सही व्हीलचेअरवरून जाऊन वापरता येतील अशा उंचीवर!
- हॉल म्हणजेच कामाची जागा. याठिकाणी कॉंप्युटर्स कमी उंची असलेल्या टेबलावर प्रतष्ठापना केलेले!
सारं काही मनासारखं. मला जे हवं ते करण्यासाठी कोणाची मदत घ्यावी लागू नये असं!

प्रवेश "माझ्या' घरात

15 एप्रिल 2007 ला मी या माझ्या स्वत:च्या घरात आले नि आनंदाने वेडावून गेले. माझ्या बेडरुममध्ये मी एकटी! हवंहवंसं एकटेपण प्रथमच अनुभवत होते. "घर' सापडलेच होते खूप वाट पाहिल्यावर, खूप शोध घेतल्यावर!
आता स्वावलंबीपणानं जगू पाहाणाऱ्या अपंग व्यक्तींसाठीचं घर कसं असावं हे समजावून घ्यायला लोक माझ्या घराला भेट देतात.

फोनवरून त्याबाबत माहिती विचारतात आणि पुन्हा खात्री पटते.. आपण घेतलेला निर्णय, उचललेली पाऊले चुकीची तर नाहीतच पण इतरांनाही हवीहवीशी वाटणारी आहेत.

हे सगळं अनुभवणं "घरा'मुळेच शक्‍य होतेय...तब्येतीत जगायचं तर तब्येत सांभाळणं आलंच! तिची कुरबूर चालू असते.. पण "माझ्या' घरात आजारी असणं हा भागही मी एन्जॉय करतेय .. यामुळं थोडा काळ जीवनाचा खळाळणारा झरा थांबला तरी वाटतं -

"राहों पे चलते चलते जब रुक जाए मेरे कदम
बेवक्‍त...
तब मुझे एहसास हुआ रफ्तार की अहमियत का।
शायद ...
रगों में हौसला भरने के लिए ही,
रुकी हूँ मै!'
या ओळी असतात हातात हात घेऊन सज्ज पुढील प्रवासासाठी...!

- सोनाली नवांगुळ

ताव्हिये, परंपरा आणि आम्ही परदेशातले पालक

काही चित्रपट थोडा वेळ आपली करमणूक करतात,काही हसवतात,काही त्यातल्या गूढ घटनांनी विस्मित करतात,काही मनात विचारांची खळबळ उडवतात तर काहींमधलं नाट्य व सर्व रस इतके कलात्मकतेने चित्रित केलेले असतात की पुन्हा पुन्हा पहावं तर वेगळ काहीतरी लक्षात येतं. संवाद, अभिनय यातलं सूक्ष्म दिग्दर्शन नैपुण्य जाणवतं. असे चित्रपट मोजकेच! त्यापैकी आमचा खास आवडता म्हणजे ’Fiddler On The Roof'. हा तसा आता जुन्यापैकी पण अजूनहि बघितला की काहीतरी नवीन लक्षात येतं. याचं कथानक,गाणी अन् अभिनय सारंच अप्रतिम आहे.हा इथे Broadway show म्हणुनहि गाजला. आम्हा परदेशात रहाणारांना विशेष जिव्हाळ्याचा वाटावा असा हा चित्रपट. कारण यातल्या बऱ्याच छोट्या मोठ्या समस्या परक्या संस्कृतीत संसार करताना कुठल्या ना कुठल्या स्वरुपात सोडवायची वेळ आलेली असते. काळ बदलला, समस्यांचे संदर्भ बदलले तरी त्यामागची भावना बदलत नाही आणि श्रद्धाना आव्हान करणारी समस्या उद्भवली तर मनात होणारे द्वंद्वहि तेवढेच क्लेशदायक... उरी जपलेले स्वप्न वाटचाल करायला जिद्द देत असते, पण अनेकदा संस्कार, मूल्ये कसाला लागतात. त्यावेळचे निर्णय आयुष्य व्यापणारे...सगळ्या कुटुंबाला दिशा देणारे...असंच काही या चित्रपटात जाणवतं आणि ताव्हियाच्या भूमिकेत इथल्या भारतीय पालकांचे प्रतिबिंब दिसते...

प्रथम या चित्रपटाविषयी -

झारच्या कारकिर्दीत रशियामध्ये रहाणाऱ्या ज्युइश लोकांच्या जीवनाचे फार सुंदर चित्रण त्यात केले आहे. त्यातली ताव्हियेची भूमिका मला फार आवडते. सुरुवातीलाच त्याचे जे स्वगत आहे, त्यात ख्रिस्चन लोकांच्या (आनातेव्हका) या गावात ही ज्यु कुटुंबे कशी सलोख्याने रहात असतात त्याचे वर्णन तो करतो. कुणी कुणाच्या अध्यात ना मध्यात. गरजेप्रमाणे एकमेकांचे गुण दोष डोळ्याआड करीत, एकमेकाना सांभाळून घेत सर्वांचे जीवन चालू. या छोट्या गावात रहाणे म्हणजे छपरावर उभं राहून फिडल वाजवताना तोल सांभाळणे अवघड, तसे. पण हा तोल कसा सांभाळतात? तर त्याचं उत्तर म्हणजे ’परंपरा’! सकाळी उठल्यापासून ते झोपेपर्यंत या परंपरा सांभाळीत सगळे व्यवहार,त्यांचा पेहराव, बोलणं, मुलांचं शिक्षण, त्यांची मध्यस्थातर्फे लग्ने जुळणं हे चालतं. परंपरांशिवाय जीवन अस्थिर होईल, परंपरा माणसाला स्वत:ची ओळख देतात अन् देव त्याच्याकडून काय अपेक्षितो ते शिकवतात अशी अढळ निष्ठा असलेला हा ताव्हिये पाच मुलींचा पिता पण देवावर श्रद्धा ठेवून आपला गरीबीचा संसार रेटत असतो. आपण श्रीमंत झालो तर मोठ्या हवेलीत बायकोला- गोल्डीला, ऐषआरामात ऐटीत वावरताना पाहू आणि लोक आपली मते आदराने ऐकतील अशी दिवास्वप्ने बघतो. पाचहि मुलीना चांगले नवरे मिळून त्या सुखात रहाव्या अशी दोघांची स्वाभाविक कळकळ. त्या काळात मध्यस्थातर्फेच लग्न जुळवण्याची पद्धत त्यामुळे अशा मध्यस्थाने सुचवलेल्या मुलाशी विशेषत: गरीब मुलीने न कुरकुरता लग्न करावे अशी अपेक्षा असे. अशा काळातहि प्रगतीसाठी उत्सुक असलेला ताव्हिये एका उमद्या शिक्षकाला मदत होईल अशी संधि दिसताच त्याला आपल्या मुलीना शिक्षण द्यायला आपल्या घरी ठेवून घेतो. दरम्यान एका वृद्ध महिलेच्या मध्यस्थीने तो मोठ्या मुलीचे लग्न एका वयस्क, श्रीमंत विधुर खाटकाशी ठरवतो. आपल्या मुलीला कशाची विवंचना रहाणार नाही हे समाधान त्याला ह्या संबंधात वाटते. त्या आनंदात असतानाच त्याच्याशी मित्रत्वाने वागणारा गावातला रशियन अधिकारी लवकरच काही निदर्शने होणार असल्याची सुचना त्याला देतो आणि बदलणाऱ्या वातावरणाची चाहूल लागते...

दुसऱ्या दिवशी गावातल्याच एका शिंप्याकडून जेंव्हा त्याचे या मुलीवर प्रेम असून ते दोघे वचनबद्धहि झाल्याचे कळते, मुलीला खाटकाशी लग्न अजिबात करायचे नाही हे लक्षात येते तेंव्हा तो त्याना लग्नाला अनुमति देतो, त्या दोघांचा आनंद पाहून सुखावतो आणि युक्तीने बायकोला खाटकाशी ठरलेला मुलीचा विवाहसंबंध चुकीचा असल्याचे पटवतो आणि मुलीचे लग्न त्या शिंप्याशी करून देतो. लग्न समारंभ साजरा होत असतानाच रशियन मिलिटरीचे लोक येऊन सारं उध्वस्त करतात. ताव्हियेबद्दल आदर असणारा तो रशियन अधिकारी त्याची माफी मागून आपला नाइलाज झाल्याचे सांगतो. ताव्हिये सुन्न, अवाक्, जणु गोठून जातो... या सुमारास राजकीय वातावरण तंग होऊ लागल्याच्या बातम्या येत असतात...
ताव्हियेची दुसरी मुलगी क्रांतिकारक विचाराच्या या शिक्षकाच्या प्रेमात पडते. तो त्या वेळी अन्यायी राजवटीला विरोध करणाऱ्या लोकांबरोबर काम करण्यासाठी कियेव नावाच्या गावी जातो आणि काही दिवसानी या मुलीला पत्र पाठवून बोलावून घेतो.तिला लग्नाशिवाय असे दूर पाठवणे म्हणजे परंपरांनुसार प्रत्येक निर्णय घेणाऱ्या ताव्हियेला मोठच आव्हान.पण याहि वेळी मुलीवरचे त्याचे प्रेम त्याला हे धाडस करायला तयार करते आणि तो जड अंत:करणाने तिला निरोप देतो, तिकडे गेल्यावर आधी धार्मिक पद्धतीने लग्न करण्याचे आश्वासन ती देते आणि ’तिला सुखरुप ठेव, थंड प्रदेशात उबेत ठेव’म्हणून तो देवाची प्रार्थना करतो.
एव्हाना मोठ्या मुलीचे व तिच्या नवऱ्याचे चांगले बस्तान बसलेले असते, तिला मुलगा होतो, त्याने मागवलेल्या शिवणाच्या मशीनचे सर्वांकडून कौतुक होते कारण त्याचा व्यवसाय उत्तम चालल्याचे ते प्रमाणपत्र! या सुमारास तिसऱ्या मुलीचा एका ख्रिश्चन मुलीशी झालेला परिचय ताव्हियेला आवडत नाही आणि परत त्याची कसोटीची वेळ येते. ही मुलगी पळून जाऊन त्या मुलाशी लग्न करते, हा मुलगा चांगला असतो पण ताव्हियेला हे लग्न स्वीकारणे अशक्य वाटते. ती मुलगी जेंव्हा त्याची क्षमा मागायला येते तेंव्हा तो स्वत:शी म्हणतो, ’आजपर्यंत मी खूप तडजोड केली...पण या वेळी तडजोडीसाठी मी आणखी वाकलो तर मोडूनच जाईन...हे मला शक्य नाही, परंपरा फार मोलाच्या आहेत...’ त्याच्या या निश्चयात कुणी बदल करू शकत नाही. चित्रपटाच्या शेवटी सगळ्या ज्युइश लोकाना घरदार-गाव सोडूण जावे लागते त्या वेळी मात्र हळवार झालेला ताव्हिये ही मुलगी आणि जावई निरोप घ्यायला येतात तेंव्हा तिला लांबूनच आशीर्वाद देतो...तिला ही त्याने त्याच्या पध्दतीने केलेली क्षमाच आहे हे बाकीच्याना कळते...
हे कथानक मी थोडक्यात पण चित्रपटाला न्याय देत सांगण्याचा प्रयत्न केला आहे. यातील विनोद, बराच तपशील अन् मुख्य अप्रतीम अभिनय यामुळे अविस्मरणीय होणारा हा चित्रपट प्रत्यक्ष पहायला हवा. त्या काळातले उघड प्रदर्शनाशिवाय गृहित धरलेले पतिपत्नीचे प्रेम अन् त्याबरोबर असणारी सुरक्षितता, पित्याचे मुलींवरचे प्रेम, बदलती सामाजिक स्थिती अन् या सर्वातून जाताना होणारी मनाची उलघाल याचे चित्रण परदेशात घर मांडून वेगळ्या संस्कृतीत मुलाना वाढवण्याची कसरत करणाऱ्याना जवळचे वाटावे असेच आहे. पहिल्यांदा हा चित्रपट पाह्यला तेंव्हा मुलीला परदेशी पाठवताना होणारी ताव्हियेची तळमळ पाहून प्रथम इकडे येताना विमानतळावर लाडक्या लेकीला नि पहिल्या नातवाला निरोप देताना गहिवरलेले माझे वडिल त्याच्या जागी दिसले....नंतर बघितला तेंव्हा आणखी काही जाणवलं.....प्रतिकुल परिस्थितीत ते लोक आपले अस्तित्व जपु बघत होते. घराबाहेर धोकाच जास्त, तरीहि आपली संस्कृति नि परंपरा त्यानी सोडल्या नाहीत.आवश्यक तेंव्हा तडजोड जरूर केली.ते पाहून मी खूप शिकले. इथे अमेरिकेत आम्ही जसे आहोत तसे राहू शकतो अन् लोक आमच्या विश्वासांचा आणि श्रद्धांचा आदरच करतात. व्यक्तिस्वातंत्र्य मोलाचं मानणारा हा देश. तुम्ही व्यक्ति म्हणून काय ते लोक महत्वाचं मानतात. आपल्या प्रथा समजावून सांगितल्या की त्याना आनंद होतो. वेगळा पेहेराव,लग्नपद्धती,कपाळावरचं कुंकु याबद्दल स्वाभाविक कुतुहल असते. पण आता जग लहान झाल्याने, दूरदर्शन, संगणकासारख्या गोष्टींमुळे याबद्दलचं अज्ञान दूर होऊन वेगळेपणाबद्दलची भीति नष्ट होतेय. आता सर्वत्र बरेच भारतीय आणि त्यांची दुसरी पिढी सर्व थरांमध्ये मोकळेपणे वावरत असल्याने तुम्ही परत जाणार का अन् कधी? असा प्रश्न कोणी विचारत नाही.

अनेक वर्षे इथे राहिल्यावर इथली संस्कृति समजावून घेता घेता आम्ही आपल्या रुढी,परंपरा याबद्दल विचार करु लागलो. पालक झाल्यावर मुलांच्या प्रश्नांना उचित उत्तरे देता देता तर ते अत्यावश्यक झाले. व्यक्तिस्वातंत्र्याचा वातावरणात वाढणारी मुले कोणतेहि नियम त्यामागची कारणमीमांसा पटल्याशिवाय स्वीकारायला तयार होत नाहीत. त्यामुळे इथे पालकाची भूमिका जबाबदारीने पार पाडायची तर ते नियम आपण समजून घ्यावे लागतात. परंपरांच्या मागचा अर्थ अभ्यासून त्यांची ह्या काळातली गरज,परदेशात या सांभाळण्याचे औचित्य वगैरे कसोट्या लावत अनावश्यक तपशील टाकून देऊन फक्त गाभा मनोभावे जतन करण्याची संवय लावून घ्यावी लागते. घरात पूर्णपणे भारतीय संस्कृति जपत आम्ही इथे राहू शकतो ही भाग्याची गोष्ट आहे.
या देशात नवीन असताना लक्षात आलेली एक प्रथा म्हणजे जेवण सुरु करण्यापूर्वी लोक प्रार्थना म्हणतात नि मग जेवण सुरु करतात. मग आम्हीहि मुलाना भगवत्गीतेतला
’ब्रह्मार्पणम्ब्रह्म हविर्ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणा हुतम्
ब्रह्मैव तेन गन्तव्यं ब्रह्मकर्मसमाधिना’

हा श्लोक,आणि त्यापुढे,
हरिर्दाता हरिर्भोक्ता हरीरन्न प्रजापति
हरिर्विप्र शरीरस्तु भुङते भोजयते हरि:

तसेच वदनि कवळ घेता..........आणि जनी भोजनी नाम वाचे वदावे...हेहि म्हणायला शिकवले. मोठ्या मुलाने नातीना शिकवलेय आणि धाकट्या मुलाच्या छोट्याना पण हे हळुहळु कळू लागलय. पानातल्या अन्नावर एकदम तुटुन न पडता क्षणभर जेवण या क्रियेबद्दल विचार करण्याची सवय आपोआप लागते .हल्ली सर्वत्र पानातल्या पदार्थांचा चवीने आस्वाद घेत सावकाश जेवल्यास आपण आवश्यक तेवढच जेवून तृप्त होतो आणि वजन वाढणे टाळता येते असं ऐकतो, वाचतो. पहिल्या श्लोकात जेवण हा एक यज्ञ समजून अन्न,ते खाणारे अन् स्वीकारणारे नि भोजनाची क्रिया हे सारे ब्रह्मच आहे तर् दुसऱ्यात अन्न देणारा,त्याचा उपभोग घेणारा एकच हरि अशी भावना आहे.इथले लोकहि समोरच्या अन्नासाठी देवाला धन्यवाद देऊन जेवण सुरु करतात ते पाह्यल्यावर मुलाना आपली ही पद्धत शिकवणे सोपे गेले.

इथल्या अनेक चांगल्या गोष्टी शिकण्याची संधि इथे राहून मिळाली.मुख्य म्हणजे लोकांसाठी आमच्या रहाणीत नको ते बदल करण्याची गरज भासली नाही. जे प्रगतीसाठी महत्वाचे,खरोखर भल्यासाठी योग्य ते अनुकरण्याची शिकवण आईवडीलांकडून आणि उत्तम शिक्षक लाभल्याने शिक्षणातून मिळाली होती. लहानपणापासून ऐकलेल्या कथापुराणातल्या गोष्टींमधून नीर क्षीर विभेद करण्याचा विवेक लाभलेला, डोळ्यापुढे आदर्शहि चांगले होते. आम्ही उभयता एक विचाराने मुलाना वाढविल्यामुळे आपल्या संस्कृतीचा वारसा त्यांच्या हाती देणे अवघड नव्हते. फक्त ही धडपड लहान गावात म्हणून एकाकी होती. इतर भारतीय मंडळीच उत्तेजन देण्याऐवजी चेष्टेचे उद्गार काढीत. अमेरिकन परिचित मात्र मुले व आम्ही एकाहून अधिक भाषा बोलू शकतो याबद्दल कौतुकच करीत. दोन्ही मुले इथे वाढली तरी मराठी बोलता,लिहिता,वाचता येते याचे अनेकाना नवल वाटते. हल्ली तर मला मराठी मध्ये संगणकावर विशिष्ट जोडाक्षरे लिहायला जमलं नाही तेंव्हा मोठ्या मुलाने मदत करून लहानपणी त्याला मराठी लिहायला शिकवल्याचे सार्थक केले आहे! शाळेत असताना उन्हाळ्याच्या सुट्टीत संस्कृत शिकताना पहिला अर्धा तास बाबांशी, याची काय आवश्यकता आहे,कुणालाच (मित्रांपैकी) हे शिकावं लागत नाही....म्हणून वाद घालणारा हाच मुलगा गीतेतल्या श्लोकांबद्दल बाबांशी खरा अर्थ समजून चर्चा करतो तेंव्हा बाबाना जो आनंद मिळतो तो व्यक्त करायला शब्द नाहीत.
हा समृध्द देश म्हणजे कॅटलॉगचं जग! तुमच्याकडे काय आहे त्यात समाधान मानण्याऐवजी काय नाही अन् ते सर्व घेतल्याने आयुष्य अधिक सुखाचे कसे होईल हे सुचवणारे संदेश सर्वत्र सतत मिळत असतात. त्यामुळे मुलांचे हट्ट पुरवताना प्रत्येक गोष्ट विचारपूर्वक करावी लागते. मुले मोठी झाली तसे त्यांचे विचारहि कधीकधी पटवून घ्यावे लागतात. प्रतिकूल परिस्थितीतून आलेले आम्ही दोघे, अनेक गोष्टी असेल त्यात भागवून अवघड मार्गाने करायची सवय अंगवळणी पडलेली. अडून न बसता असे काम चालवून घेणे हा सद्गुण मानणाऱ्यांपैकी. ते नेहमीच शहाणपणाचे नसते हे मुलांनी लक्षात आणून दिले. इथे लोक प्रत्येक कामासाठी योग्य ती हत्यारे,कपडे,बूट ,डोळ्यांचे संरक्षण आवश्यक असते तेंव्हा खास चष्मा इ. वापरतात. त्यामुळे काम करणे सुखकर होऊन कामात सफाई येते. खेळाच्या बाबतीत हे सांभाळल्याने शरीराला दीर्घ काळाने उद्भवणारे आजार टाळता येतात. हे पटल्यामुळे आता सेलवर स्वस्त म्हणुन वस्तू न घेता विचारपूर्वक खरेदी करण्याची सवय लागली. धाकट्याने एकदा असच कोणतेहि काम करण्याची फक्त आपली रीत बरोबर अस समजणं किती चुकीच हे दाखवून दिल्यावर नकळत ही चूक आपण बरेचदा केल्याच जाणवलं. थोडक्यात पालक म्हणून आम्हीहि मुलाना इथे वाढवताना खुप शिकलो, मुख्य म्हणजे चूक मान्य करून योग्य ते बदल आनंदाने करण्याचे उदाहरण त्यांच्यापुढे ठेवण्यात कमीपणा वाटला नाही. या बदलामुळे झालेल्या फायद्याबद्दल त्यांचे कौतुकहि करतो. आता तर दोघेहि महत्वाच्या बाबींमध्ये सल्ला घेण्याइतके मोठे झालेत.

एकूण गेल्या अडतीस वर्षांच्या इथल्या वास्तव्यात स्वत:कडे दुसऱ्याच्या दृष्टिकोनातून बघून आवश्यक ते बदल जरूर केले. मात्र विचारात आपल्या संस्कारांचे भान, आचारात पार्श्वभूमीचा अभिमान आणि महत्वाचे निर्णय घेताना मोडेपर्यंत न वाकण्याचे धैर्य सतत आहे!

- मनीषा सु. पंडित, होटन,मिशिगन

मी...शोधते काही बकरे!

निवांतवृत्तीने मी एकदा वॉलमार्टातून खरेदी करत असताना, हे देसी कुटुंब स्वत:हून माझ्यापुढे येवून थांबलं, आणि गप्पा मारायला लागलं. मला कोण आनंद झाला होता. :-) मी "अमक्याची तमकी" का? अशा प्रश्नाने गृहस्थांनी सुरुवात

केली. मी "नाही" म्हटले, पण त्यामुळे काही फ़रक पडला नाही, आणि आम्ही पुढे ओळख वाढवायच्या गप्पा सुरु ठेवल्या. त्या ओळख निघण्याचा 'रॉंग-नंबर' निघाल्यानंतरही हे कुटुंब प्रेमाने पुढे बोलत राहिल्याने, आणि त्यांनी मला 'कट' न मारल्याने मला फ़ार बरं वाटलं होतं!

मग यथासांग फोन नंबर आणि इ-मेल ऍड्रेसेस चे आदानप्रदान करून आम्ही निरोप घेतले. दुसऱ्या दिवशी त्यांचा स्वत:हून मला फोन आणि इ-मेल ही आले! मला त्यांची आत्मियता पाहून फ़ार भरून आलं होतं. (तसं त्यांनी मला बोलावण्या ऐवजी "आम्ही येतो" असं म्हणणं वेगळं वाटलेलं, पण ते आश्चर्य मी लगेच झटकून टाकलं.) ते कुटुंब आल्यावर कसं स्वागत करायचं याचे बेत सुरु केले. ठरल्या वेळेच्या आधीपासून मी वाट पाहिलेली, आणि कांदा-पोहे; आलं घातलेला चहा (हे काही फ़ार नाही, तरी) मनापासून केलेलं. ते आले, गप्पा झाल्या. मला नवे मित्र-मैत्रीण मिळाल्याचा फ़ार आनंद झाला होता.

मग त्याने एम.बी.ए. केल्यावर इथे मान्यवर कंपनीत नोकरी करता-करता कसा स्वत:चा बिझनेस सुरु केलाये हे सांगितलं. इथे असे सुमारे १५० देसी सोबत मिळून हा इ-कॉमर्स चा बिझनेस करत आहेत, आणि यातले सगळे आय.आय.टी., आय.आय.एम. अशा मान्यवर संस्थेतून उच्च शिक्षण घेतलेले आहेत, हे कळलं.

मला लय भारी वाटत होतं. अमेरिकेत येवून शिकून, नोकरी करून, मग स्वत:चा बिझनेस सुरू करून करोडपती झालेल्या देसींच्या सुरस आणि चमत्कारिक कथा मी ऐकलेल्या, वाचलेल्या होत्या. अशाच भारलेल्या १५० जणांच्या ग्रूपच्या एकाशी मी प्रत्यक्षात बोलत होते! आपल्यालाही किती काही यांच्याकडून शिकायला मिळेल या स्वप्नांत मी लगेच रमले. आश्चर्याची गोष्ट
अशी, की त्यांनी लगेच मला १५१ वी पार्टनर बनण्याची ऑफ़र दिली, आणि एका मीटिंगलाही बोलावलं. :-)हरखून जाणं काय असतं ते मी अनुभवत होते.

मीटिंगमध्ये त्या कंपनीचा प्रमुख प्रेझेंटेशन देणार होता. मी माझा एकुलता एक अती-फ़ॉर्मल ड्रेस धुवून इस्त्री करून घालून तयार झाले. आम्ही सोबत तिथे गेलो. एका देसी च्या फ़्लॅट मध्ये अनेक देसी जमून एकमेकांशी अतिशय आदबीने बोलत उभे होते. मग प्रेझेंटेशन सुरु झालं. प्रमुखाने बिझनेस म्हणजे काय, तो कसा करावा, त्यातले प्रमुख धोके काय, अशी छान सुरुवात केली.

माझ्यासारख्या निर्बुद्धला असं बेसिकपासून समजावून सांगणारे फ़ार आवडतात. मी लक्षपूर्वक ऐकत होते. मग त्याने बिल गेट्स श्रीमंत कसा झाला, आपण कसे आणि का व्हावे हे खुसखुशीत उदाहरणांसह सांगितले. विनोद बरे होते. पण नर्म विनोदांनाही मागच्या रांगेतून खूप (तरीही आदरयुक्त) हशा आणि टाळ्या मिळत होत्या. (मला पुढे बसवण्यात आले
होते.) आम्ही पुढचे २०/२५ जण मात्र माफ़क हसत होतो. मग प्रमुखाने इ-कॉमर्स म्हणजे काय, आणि २०० डॉलर्स च्या भांडवलानेही हा व्यवसाय कसा सुरु करता येतो हे सांगायला सुरुवात केली. आता आम्ही पुढचे सरसावून बसलो. (मागून वाहवा चालूच.) २ स्लाईड्स नंतर प्रमुख मुद्द्यावर आले. आणि एक ई-बे, ऍमॅझॉन सारखे ऑनलाईन-शॉपिंगचे पोर्टल आहे,
त्याचा टेक्निकल पार्ट करून तयार आहे, मॅनेजमेण्ट इन-प्लेस आहे. पण या पोर्टल ला जाहिरातीवर पैसे खर्च करायला आवडत नाहीत, म्हणून त्यांनी ह्या (आणि अशा अनेक) १५० बिझनेसमन्स (आणि वूमेन्स) ना काम सोपवलं आहे, प्रत्येकाने १० नवीन बिझनेसमन / वूमेन मिळवायचे, मग त्या १० नी पुढचे १००. आता ह्या सर्व मेंबर्सनी त्या वेबसाईट वरून जेवढे जमेल तेव्हढे शॉपिंग करायचे, म्हणजे त्यांचे बोनस पॉईंट वाढतील. आणि मग तुम्ही सिल्व्हर, गोल्ड, प्लॅटिनम मेंबर होत जाल.

ह्या स्लाईड नंतर माझा मूडच गेला. सिनेमातली हिरॉईन जशी कुंकू पुसून टाकते, तसं मला लिपस्टिक पुसून, इन केलेला शर्ट उपसून, अंगावरच्या कपड्यांना चुरगळून त्यांची इस्त्री घालवायची तीव्र इच्छा झाली. प्रेझेण्टेशन झाल्यावर सर्व प्लॅटिनम मेंबर्स चा सत्कार झाला. त्यात मला भेटलेले सद्कुटुंबही होते. शेवटी एक डी.व्ही.डी. दाखवण्यात आली, ज्यात ह्या बिझनेसच्या मर्गाने श्रीमंत झालेल्या एका देसी कुटुंबाचा आलीशान महाल आणि गाड्या आतून-बाहेरून दाखवण्यात आल्या. ते पाहून आम्हीही प्रेरित व्हावं असा उद्देश असल्याचं ऐकून मला भडभडून ओकारी येत होती (पण तिथे बादली ठेवलेली नव्हती, आणि उगाच दुसऱ्याच्या हॉलमधे नको म्हणून मी मोट्ठा आवंढा गिळला.) सर्व झाल्यावर इन्फ़ॉर्मल गप्पांच्या वेळी कळाले, की मागे बसलेले आधीच बिझनेस मन / वूमन होते. पुढे बसलेले २०/२५ जण नुकतेच देस सोडून इथे आलेले होते. त्यातला एकही २ महिन्यांपेक्षा इथे जुना नव्हता. आणि सर्वांना बागेत / स्टेशनवर / वॉलमार्टमधे / दुकानांत प्रेमळ देसी कुटुंबे भेटली होती! प्रेझेण्टेशन नंतर या सर्व २५ जणांचे चेहेरे मागे एकदा सांगलीतल्या एका खाटिकखान्यात पाहिल्यासारखे वटायला लागले होते. सर्व सिल्वर, गोल्ड, प्लॅटिनम बिझनेसमन एकमेकांची तारीफ़ करताना थकत नव्हते. "तुम्हाला इथे कोण घेवून आलं?" या प्रश्नाला काहीही उत्तर दिलं, तरी "वा! डोण्ट वरी! यू आर इन सेफ़ हॅण्ड्स" असं उत्तर मिळत होतं. सर्वांच्या चेहेऱ्यावरचे भाव इतके तुपकट आणि आर्जवी होते की मी एखाद्या साधुबुवाच्या आश्रमात आले आहे असं वाटत होतं. तोच सद्भाव, तोच आदर,
तीच दृढश्रद्धा.

असा बिझनेस जॉईन करण्यापेक्षा कारकूनी बरी हा माझा विचार पक्का होता. कुणाचे घरच्या अडचणींनी, किंवा कुवत कमी असल्याने, शिक्षण कमी झाले असेल, अशा व्यक्तीने अशी एजन्सी घेवून ४ पैसे कमावले, तर मी त्याचं कौतुकच करते. कांना भेटणे, नेटवर्क वाढवणे, आणि पैसे कमावणे हे वाईट नाही. पण भारतातून लाखो रुपयांच्या सबसिड्या मिळणाऱ्या मोठ्या संस्थांमधून शिक्षण घेतलेले हे उच्चविद्याविभूषित देसी परदेशात एकीकडे मानाची नोकरी करत असताना, फ़क्त आणखी पैसे मिळावेत म्हणून अशा एजन्स्या घेवून सेल्समन सारखं काम करतात, स्वत:ला बिझनेस मॅन, वूमन म्हणवून घेतात; आणि वॉलमार्टमध्ये नवख्या दिसणाऱ्या देसीना पकडून बकरे बनवतात, ह्या विचारांनी भणभणायला झालं.

माझे परममित्र सद्कुटुंब आता मला घरी सोडवायला येणार, तर मी हसून "नको, मी जाते" असं म्हटलं. समक्ष, किंवा फोनवर "नाही" म्हणायचा सडेतोडपणा अजून माझ्यात आलेला नसल्याने, मी नम्रपणे इ-मेल ने सद्कुटुंबाला कळवलं, "मी आयुष्यात कधी बिझनेस केला, तर त्यातून माझ्या अपेक्षा असतील की, (१) बिझनेस करताना त्या ह्यूज चॅलेंजला सामोरं
जाण्याची एक्साईटमेण्ट, (२) माझ्या शिक्षणाचा आणि कमावलेल्या स्किल्सचा लागणारा कस (३) माझ्या आल्मामेटर (शिक्षण-संस्था) ची गर्वाने मान उंच होणे (४) आणि थोडे पैसेही मिळणे (अगदीच आतबट्याचा व्यवहार व्हायल नको, इतपत).

तुमच्या इ-कॉमर्स च्या बिझनेस मधे यातले पहिले ३ फ़ायदे नसल्याने मी तो करू शकणार नाही, मला कृपया क्षमा करावी." इ-मेलच्या उत्तरात सद्कुटुंबाने कधी इ-मेल किंवा फोनही केला नाही.

त्यांनी लगेच गाडीने वॉलमार्ट गाठले असावे!

मी मात्र इ-मेल पाठवल्यावर मोट्ठा सुस्कारा सोडला... मनात आलं, मी जर हा बिझनेस जॉईन केला असता, आणि ह्याचे डिटेल्स कळवले असते, तर माझ्या तिशीला झुकलेल्या वयाची, किंवा आजूबाजूच्या लोकांची तमा न बाळगता, वालचंदच्या कॉम्प्युटर डिपार्टमेण्टच्या आमच्या देसाई बाईंनी माझ्या कानफ़टाखाली ज्जाळ काढला असता!

- अनामिका

आमच्या घरी चोरी?

अमेरिकेला येऊन महिना झाला. धाकटया लेकाच्या व सूनबाईच्या संसार वेलीवर पहिल्या वहिल्या गोजिरवाण्या कलिकेचं, सुहानाचं आगमन झालं. नातीच्या कौतुकात, तिचे लोभसवाणे अविर्भाव निरखण्यात दिवस कसे पाखरासारखे उडून जात होते. येवढंसं चिमणं लेकरू अवघ्या घरादाराला झुलवत होतं.नेमाने, श्री. नानांची खुशालीची, घराच्या देखरेखीसंबंधी व यवतमाळच्या इतर बातम्यांची मेल येत होती. श्री. नाना व सौ. वहिनी, म्हणायला आमचे शेजारी. पण कुटुंबातला जिव्हाळ्याचा, नातेसंबंधातला माणूस करणार नाही, एवढी आस्थेवाइक विचारपूस व अत्यंत मनापासून सर्वतोपरी मदत असायची त्यांची आणि कुठलीही अपेक्षा न ठेवता अगदी सहजसुलभतेने. मदत घेणाऱ्यालाच संकोच वाटावा. एवढे करूनही पुन्हा आपण त्या गावचेच नाही, अशी निरलस वागणूक. त्यांच्याच भरवशावर आम्ही आमचे घर सोडून आलो होतो, असे म्हणणे वावगे ठरू नये.अचानक एक दिवस, त्यांची मेल आली, की तुमच्या घरी चोरी झालीये. उन्हाळ्याचे दिवस.


सगळ्यांकडे दुपारी, रात्रीही कुलर सुरू. दरवाजे बंद व उन्हामुळे सगळीकडे सामसूम. एरवीही चोऱ्यांचे प्रमाण वाढलेलेच. पण उन्हाळ्यात विशेष वाटते. शिवाय नाही म्हटले, तरी अमेरिकेला जाणार म्हणून अनेक दिवसांपासून आमची जाहिरातही लागलेली होतीच. घर, खिडक्‍या सतत बंद, फाटकाला निरंतर कुलूप व सर्वत्र सामसूम म्हटल्यावर चोरांचे आयतेच फावणार. लग्न, समारंभानिमित्त चार-आठ दिवसही लोक घर बंद करून जायला घाबरतात. आम्ही तर सहा महिने मुक्कामाला आलो आहोत.आपले घर सुरक्षित राहावे, अशी कितीही मनापासूनची इच्छा असली, तरी "मन चिंती ते वैरी न चिंती' म्हणतात, तशी मनात धाकधूक होतीच. त्यामुळे ही बातमीही तशी अनपेक्षित आणि म्हणून तितकीशी धक्कादायक नव्हती, असे मनाचे समाधान करून घेतले.


अमेरिकेला जाताना घरी जास्त जोखमीचे व किमती सामान ठेवायचे नाही म्हणून शक्‍यतेवढी सर्व काळजी घेतली होतीच. महत्त्वाचे पेपर्स, टी.व्ही., कॉम्प्युटरसारख्या वस्तू, चांदीची भांडी व दागिने इ. घरात काही नव्हतेच. हे सगळे खरे असले, तरी बायकांचे मन ते. एवढासा चमचा किंवा रोज वापरातली वाटी दिसली नाही, तर शोध लागल्याशिवाय गप्प बसणारा नाही स्त्री स्वभाव. मीही अपवाद नव्हतेच. क्षणात असंख्य विचार मनात डोकावून गेलेत. संसाराला सुरवात केल्यापासूनचा चाळीस, बेचाळीस वर्षांचा काळ एखाद्या चित्रपटासारखा मनश्‍चक्षूंपुढून सरकला. मनाच्या टिपकागदाने टिपलेल्या असंख्य कडू, गोड स्मृतींनी मनात फेर धरला.सहज खिडकीशी आले. समोर मेपलच्या झाडावर गेल्या काही दिवसांपासून एका पक्षाचे घरटे बांधणे सुरू होते. पिलांचा आज आवाज येत नव्हता. मनात आले, काडी काडी करून मेहनतीने चिमणी (त्या पक्षाचे नाव माहीत नसल्याने मी चिमणीच म्हणत असे) घरटे बांधते. पण पिलांचे संगोपन झाले, पिलांनी घरट्याबाहेर पंख पसरले, की निर्विकारपणे ती घरट्याचा निरोप घेते. एवढ्याशा चिमण्या पाखरांचेसुद्धा मन किती मोठे. निर्मोही.आपण मात्र एवढी वर्षे संसार केला. वयाची बासष्ट वर्षे सगळ्या हौशी, मौजी झाल्यात; तरीही लोभ सुटत नसावा ना? मुले कर्ती झालेली आहेत. सुविद्य, कर्तबगार सुना आहेत. सगळे आपापल्या संसारात रमले आहेत. नाव, पैसा, गाड्या सगळे वैभव आहे. कुशाग्र बुद्धीचा नातू व चिमुकली नात आहे. आमचे उभयतांचे आजवरचे आयुष्य आनंदात व वैभवात गेले आहे. कसलीही चिंता नाही.


घरी चोरी झाली, एवढीच बातमी कळली होती. भामटयांनी कशा, कशावर हात मारला, हे अद्याप कळलेच नाहीये. माझं मन कधीच यवतमाळला पोहोचलं. चोरीला काय काय गेलं असेल? खूप गोड असली, तरी ह्यांच्या औषधांच्या कपाटातली औषधं चोरांना आवडणार नाहीतच. त्यामुळे ती सेफ आहेत. पेट्या मागून पेट्या चोरांनी खूप अपेक्षेने उघडल्या तरी त्यातून सगळी जाडजूड पुस्तके बघूनच ते चक्रावतील. त्यात त्यांना इंटरेस्ट वाटण्याचे कारण नाही. त्यांच्याजवळ पुस्तके वाचण्याइतका वेळही कुठे असणार? उरला प्रश्‍न भांड्या-कुंड्यांचा. ती चोर महोदयांच्या कामी येऊ शकतील. विकताही येतील म्हणून कदाचित त्यांची संख्या बरीच रोडावेल. बरेच झाले की काम कमी होईल. भांडी घासणारी मोलकरीणही खूश.सगळ्या खोल्यांमधून मनाने भटकून आल्यावर मला खूप हलके हलके वाटू लागले. आपल्याला फारसे वाईट वाटले नसल्याचेही लक्षात आले. घरातला बराच पसारा कमी होणार आहे. आपल्या गरजाही सीमित होतील. नाहीतरी हल्ली आवरशक्तीही कमीच झाली होती. मेंटेनन्स तरी कुठे नीट होणार होता पुढे पुढे! हळू हळू शरीरासारखी मनालाही निवृत्तीची ओढ लागलीच आहे ना?


आटोपशीर संसार, इतर आवडीच्या कामाकरता थोडा जास्त वेळही देता येईल. अरेच्या, चोरीच्या निमित्ताने छानच संधी आली आहे की, पोथ्या- पुराण, कीर्तन, प्रवचन यांनी साधली नसती असी निर्मोही अवस्था. निवृत्तीचा सूर चोर महोदयांनी दाखवून दिला आहे. खरं तर आभारच मानायला हवेत या शविर्लकांचे.आले अलिप्ततेने स्वतःच्या घरट्याचा निरोप घेणारी चिमणी व दुसऱ्याच्या घरावर डाका घालूनही तत्त्वज्ञान शिकवणारा चोर, कोणाला गुरू मानायचे? कोणाचे योगदान मोठे? तुम्हाला ठाऊक आहे उत्तर? असल्यास जरूर कळवा.

- अनिता महाबळ

घारपुरे, तुम्हाला काय कळतंय?

आपलं नाव पोपटराव.

आपलं म्हणजे माझं, तुमचं नव्हे. मी माझा उल्लेख आदरार्थी अनेकवचन वापरून केला यावरून तुम्हाला असं वाटेल, की आम्ही कोण्या बड्या राज(कारणी) घराण्यात जन्मलो आहोत; पण तसं काही नाही. आम्ही आमच्या हिमतीवर मोठे झालो आहोत. आम्ही आमदार नाही; पण आमदार निवास रूम नं. १७५६ मध्ये गेली पंधरा-सोळा वर्षं राहतो. आमदार, खासदार आणि मंत्रालयाशी संधान बाळगून आहोत त्यामुळे आम्हाला थोडी पावर प्राप्त झाली आहे.



उभ्या महाराष्ट्रातलं कोणतंही काम आम्हाला सांगा, कमिशन काढा की काम फत्ते! आम्ही म्हणजे प्रत्येक अडचणीवर मात करणारा उड्डाणपूलच आहोत. तुम्ही आम्हाला ओळखलं असेलच. या पोपटराव एजंटाच्या जीवनावर पुरुषोत्तम बोरकरांनी कादंबरी लिहिलेली आहे. तेवढाच आमचा आणि वाङ्‌मयाचा संबंध! बाकी वाचन वगैरे करून आपण सालं असं लाइफ बरबाद करीत नसतो. कोण कुणाला लागू झाला हे सांगायला दोनदोनशे पानं काय खरडतात हे लोक कुणास ठाऊक? आमचं म्हणजे एकीकडे अरबी समुद्र - दुसरीकडे चरबी समुद्र. आपण डायरेक्‍ट ऍक्‍शनवाले. आपल्याकडे फालतू घालवायला टाइम नाही. मेसमध्ये स्वयंपाक करते तो पक्षी आपण हेरला- सरळ जाऊन भिडलो. बास्स. दोन दिवसांत काम फत्ते आणि हे आपले कविता करताहेत. हॅट साला! "मराठी लेखकांचं अनुभवविश्‍व फारच तोकडं आहे,' असं कोणी म्हणाला तर त्यात काही वावगं आहे, असं मी म्हणणार नाही याची शक्‍यता नाकारता येणार नाही. काय? कळलं की नाही?



आम्ही राजकारणी एजंट- पुढाऱ्यांकडून शिकणार - म्हणजे असंच कोड्यात बोलणार आणि पब्लिक टाळ्या वाजवणार. ठरलेलंच समीकरण आहे ते. आमच्या बोलण्यात आणि वाङ्‌मयात एक प्रकारचं साम्य आहे. बऱ्याच वेळा दोन-चारशे पानं मजकूर वाचूनसुद्धा लेखकाला नक्की काय म्हणायचं आहे याचा पत्ता वाचकाला लागत नाही. त्यामुळे राजकारण आणि साहित्य यांचा संबंध जवळचा आहे. पब्लिकला गोंधळात टाकणं व नंतर आपल्याला हवी ती वाट दाखवणं (किंवा वाट लावणं) हे समान सूत्र आहे; पण दुर्दैवानं सध्या मात्र वातावरण गढूळ झालं आहे आणि दोहोतलं सख्य कमी व्हायला लागलं आहे. तर या प्रकरणाचा तपास लावायचं काम आमच्या आमदारांकडे, पर्यायानं आमच्या गळ्यात येऊन पडलं आहे.



भानगड अशी आहे, की कॅलिफोर्नियात राहणारे श्री. घारपुरे आणि त्यांचे काही मित्र यांच्या डोक्‍यात खूळ भरलं, की अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन अमेरिकत भरवायचं ! झालं, त्यांनी एक प्रस्ताव तयार केला आणि अ. भा. मराठी साहित्य महामंडळाकडे पाठवून दिला. मंडळाचे अध्यक्ष कौतिकराव ठाले-पाटील यांनी हा प्रस्ताव प्रचंड बहुमतानं मान्य झाल्याचं जाहीर केलं. काही लोकांनी हे "ठाले-पाटील' कोण, असा प्रश्‍न उपस्थित केला. काही लोकांनी ठाले-पाटील की ढाले-पाटील याची चौकशी केली. पूज्य बाळासाहेबांनी आपण "असल्या' (म्हणजे "साहित्य') संमेलनांना जात नसतो, असं जाहीर केलं.



ज्ञानपीठ विजेते विंदा करंदीकर यांनी "दक्षिण ध्रुवावर संमेलन घ्या' असा प्रस्ताव मांडला. लेखक आणि प्रकाशक यांनी अमेरिकेतलं साहित्य संमेलन म्हणजे कंपूबाज लेखकांची पिकनिक आहे, हा फार्स आहे, हा कृतघ्नपणा आहे, अशा तऱ्हेची टीकेची झोड उठवली. मधू मंगेश कर्णिक यांनी "इंद्राय स्वाहाः तक्षकाय स्वाहाः' या न्यायाने महामंडळच बरखास्त करून नवीन संघटना निर्माण करावी, रत्नागिरीला समांतर साहित्य संमेलन भरवावं, अशा सूचना केल्या. एकूण पाहता जनतेत प्रक्षोभ उसळला आहे. नाही म्हणायला सुमारे सत्तर लोकांनी महामंडळाच्या या निर्णयाचं स्वागत केलं आहे. (यांना विमानप्रवासची तिकिटं देण्यात येणार आहेत.) पण बाकीच्या जनतेनं निषेध केला आहे. (यांना तिकिटं मिळणार नाहीत.) जनतेच्या मते हा तत्त्वाचा प्रश्‍न आहे, परदेशावारीचा नाही! त्यांचं असं म्हणणं आहे, की त्या सत्तर लोकांनी विमानासाठी आपलं इमान विकू नये! जनता चिडलेली आहे आणि प्रकरण चिघळलं आहे. म्हणून आम्ही आमच्या सुबक सेक्रेटरींना सांगून घारपुरे यांना फोन लावला.


""काय घारपुरे का? ओळखलं का आम्हाला?'' आमची वादळापूर्वीची शांतता.
""माफ करा हं. नाही ओळखलं.'' भल्या पहाटे उठविल्यामुळे झोपाळलेल्या आवाजात घारपुरेंची दिलगिरी. गाफील क्षणी पकडायचा आमचा कावा यशस्वी.
""बास का राव! एवढ्यात विसरला का आम्हाला? आम्ही पोपटराव - पोलिटिकल एजंट!''
""आँ? हो! हो!! पोपटराव? असं, असं! काय म्हणता?'' घारपुरेंचा गोंधळ.
""अहो घारपुरे - काय चालवलंय तुम्ही लोकांनी? आँ? खिशात पैसे खुळखुळायला लागले म्हणून माज आला काय तुम्हाला? साहित्य संमेलन म्हणजे काय घरचं हळदीकुंकू वाटलं तुम्हाला?'' आमचा झंझावात.
""काय बोलताय काय? आमच्या मंडळाचा पाठिंबा आहे. घरचं कार्य नव्हे.'' हडबडून, गडबडून गेलेले घारपुरे.



""आम्हाला भोट समजता काय? मराठी माणूस म्हटला म्हणजे दुफळी वगैरे असायचीच. कॅलिफोर्नियात आर्टस असोसिएशनच्या मुकुंदपंत मराठेंना विचारा. त्यांना वाटतं, अमेरिकेतलं साहित्य संमेलन हा केवळ एक मनोरंजनाचा खेळ होईल. त्यापेक्षा तुम्ही असं करा. पुढच्या वर्षी तुमचं बीएमएम संमेलन आहे ना - ते फिलाडेल्फियाला न भरवता फलटणला भरवा.''
""काय? अहो ते कसं शक्‍य आहे? त्याला काही अर्थ आहे का?''
""का हो, आता कसं वाटतं? आमचं संमेलन तुम्ही घेतल्यावर आम्हाला कसं वाटेल याची काही चिंता केली होती तुम्ही? अहो तुमची खेळी आम्हाला चांगली समजते. हा तुमच्या पार्टीचा "पॉवर प्ले' आहे, बाकी काही नाही! तुम्हाला हे दाखवून द्यायचंय, की साहित्य संमेलन अमेरिकेत भरवून दाखवतो की नाही ते बघा! कळतं आम्हाला.''आमचा घणाघात.
""नाही हो, तसं नाही. आम्हाला खरंच वाटतं...'' घारपुरे अजून चाचपडत होते.
""घारपुरे, आम्ही राजकारणाचा धंदा करतो. आम्ही प्रोफेशनल आहोत. तुम्ही नवशिके आहात. राजकारणाच्या खेळी सावधपणे, घाई न करता कराव्यात. अति घाई, संकटात नेई! आपल्या राज्य सरकारची सूचना आहे. आधी जनमानसाचा अंदाज घ्यावा लागतो. साधकबाधक चर्चा घडवावी लागते. आमच्यासारख्या एजंटांना सल्ला विचारावा लागतो.'' शेवटी आमची धंद्याची बात करायला तर हवीच!



""पोपटराव, आमचं काय चुकलं? संमेलनाच्या परंपरेची आब राखणारं आयोजन आम्ही करू.'' घारपुरेंना जरा धीर वाटायला लागला होता.
""ते सगळं खरं हो! तुम्ही खूप कराल; पण महाराष्ट्रातल्या जनतेचं काय? दिवसाढवळ्या दरोडा टाकल्यासारखं तुम्ही संमेलन हिसकावून घेतलंत. मूठभर धनाढ्य लोकांनी उरूस भरवावा आणि आमच्या साहित्यिकांनी त्यात भाग घ्यावा ही लाजिरवाणी गोष्ट आहे. आम्ही आमच्या आयुष्यात एकही पुस्तक विकत घेऊन वाचलं नाही म्हणून काय झालं; पण आमच्या लेखकांची आणि आमची चार दिवस ताटातूट होणार म्हणून काही मराठी जनांचे, विशेषतः प्रकाशकांचे डोळे अश्रूंनी भरून आलेले आहेत. श्रीकृष्ण गोकुळ सोडून निघाला तेव्हा गोपाळांनी असाच टाहो फोडला होता. साहित्यिक परदेशी जाणार या विचारानंच आम्हाला विरहाईचा दाह होऊ लागला आहे. एरवी साहित्यिक जिवंत आहे की मेला आहे याची आम्ही दखल घेऊ किंवा घेणार नाही. आचार्य अत्रे यांचा "विनोद चिंतामणी' हा लेख आठवतो ना? "विनोदसम्राट चिं. वि. जोशी गेले तेव्हा रात्री साडेबारा वाजता आम्ही स्मशानात हार घेऊन गेलो. तेथे चिंतामणरावांचा देह चितेवर एकटाच शांतपणे जळत होता. ज्वाला अशा काही दिमाखात भडकत होत्या म्हणता ! आजूबाजूला कोणीही नव्हते आणि पलीकडच्या धर्मशाळेच्या पायरीवर बसून आम्ही एकटेच रडत होतो.'



...पण, आमचे लेखक परदेशी जाणार या कल्पनेनं आम्हाला प्रेमाचा पान्हा फुटलेला आहे. वयोवृद्ध पु. लं.बद्दल "हा पूल आता मोडकळीस आला आहे' अशी आचरट विधानं करणाऱ्या लोकांना आम्ही निवडून देऊ; पण आमच्या साहित्यिकांना देशाबाहेर जाऊ देणार नाही. आमच्या मुलाबाळांना क्षणाचाही विचार न करता आम्ही तत्परतेनं इंग्रजी माध्यमाच्या शाळेत दाखल करू; पण "म्हराटी' या इंडियन लॅंग्वेजमध्ये लिटरचेअर राईट करणारे आमचे लेखक आम्हाला सोडून जातील, तर आमच्या स्वाभिमानाला सहस्र इंगळ्या डसतील. म्हणून घारपुरे आमचा प्रश्‍न असा आहे, की तुम्हाला कशासाठी बोंबलायला साहित्य संमेलन अमेरिकेत भरवावंसं वाटतं? आमचा नेमका सवाल.
""पोपटराव तुम्हाला साहित्य आणि साहित्यिकांबद्दल जसं प्रेम, आस्था, आदर, अभिमान वाटतो तसाच आम्हालाही वाटतो. तुम्ही सकाळच्या चहाबरोबर "सकाळ' वाचत असाल, तर आम्हीसुद्धा ऑफिसमधल्या सकाळच्या कॉफीबरोबर इ-सकाळ वाचीत असतो. तुम्ही वालावलकरांची "बाकी शून्य' कादंबरी चवीनं वाचत असाल, तर आम्ही अजूनही बटाट्याच्या चाळीचे जिने असंख्य वेळा चढत-उतरत असतो. तुम्ही...''

""थांबा घारपुरे! तुम्ही फारच छान आठवण करून दिलीत. "बाकी शून्य'मधल्या त्या फिकट गुलाबी साडीतल्या बाईंचा अड्रेस विचारून घ्यायला हवा. नाशिक साइडला गेलो की भेटून घेऊ बाईंना. सेक्रेटरी हे एवढं टिपून ठेवा. बरं तुमच्या भावना पोचल्या घारपुरे. अहो, पु. ल. देशपांडे, गंगाधर गाडगीळ, रमेश मंत्री, व. पु. काळे वगैरे लेखक आता जुने झाले. नव्या साहित्याच्या वाटा तुम्हाला कशा कळणार? नवे विषय, नवे साचे, नव्या संवेदना, नव्या जाणिवा, नवी क्षितिजं, नवे प्रश्‍न यांची कल्पना तुम्हाला कशी येणार? "निबंध लेखनाचे साहित्यातील स्थान व योगदान' अशा परिसंवादात तुम्हाला काय रस असणार? कशाला नको त्यात नाक खुपसताय? आँ? तुम्ही पलं विज्ञान आणि तंत्रज्ञान करताय तेच करीत बसा. साहित्यातलं काय कळतंय तुम्हाला घारपुरे?'' आमचं कळकळीचं सांगणं.



""आता लक्षात आला तुमचा एकूण रोख काय आहे तो,'' घारपुरेंच्या कडक आवाजावरून ते आता चांगलेच सावरल्यासारखे वाटू लागले होते. ""तिथल्या काही कलाकारांना, नकलाकारांना, गायक-वादकांना, साहित्यिकांना आणि कदाचित आम जनतेलासुद्धा असं वाटायची शक्‍यता आहे, की अमेरिकन मराठी लोक एकजात गाढव आहेत. त्यांना साहित्य-संगीत-कलेतलं काय कळतंय? एका ठिकाणी पुण्याहून आलेल्या एका तरुण गाणाऱ्या बाई कनवटीला १६०० डॉलरचा चेक खोचत म्हणाल्या, ""शी! काय गावंढळ गाव आहे! संगीतातलं काही कळत नाही या लोकांना! आता भारतात गेले की सांगते सगळ्यांना, "घरी हरी हरी करत बसा; पण इथं येऊ नका. म्हणजे आपले लाड, कोडकौतुक झालं आणि वर भरभक्कम बिदागी मिळाली तशी दुसऱ्या कुणाला मिळू नये ही बाईंची सदिच्छा. पोपटराव, आम्ही तरी कुठं असा दावा करतो की आम्हाला कळतं? पण तुम्ही एक प्रयोग करा. तुमच्या सेक्रेटरीला विद्येच्या माहेरघरात म्हणजे पुण्यात लकडी पुलाच्या एका टोकाला उभं करा. रांगेनं शंभर लोकांना विचारा, की गेल्या पाच वर्षांत प्रसिद्ध झालेली दहा पुस्तकं आणि पाच नव्या लेखकांची नावं सांगा. दहा टक्के लोक जरी या परीक्षेत पास झाले तरी आम्ही आमचा प्रस्ताव मागं घेऊ.'' घारपुरेंचा प्रतिहल्ला.



""घारपुरे! हे फारच होतंय! आमची ही परीक्षा करताय तुम्ही? अहो इथल्या आयुष्याचा वेग किती वाढलाय याची कल्पना आहे का तुम्हाला? त्यातून हे नवे लेखक! हॅट स्साला! हल्ली पूर्वीसारखं क्वालिटी लिटरेचअर कोण लिहितो? कोणाला टाइम नाही भंकस वाचायला. नट-नट्यांच्या जीवनातले चढ-उतार हा श्‍लेष आहे घारपुरे. हा हा! ते मात्र आम्ही चवीनं वाचतो; पण म्हणून काय झालं? रसिकांची आणि लेखकांची अशी ताटातूट करण्याचं पाप आपण आपल्या माथी घेऊ नये. बोलण्यावरून तसे भले गृहस्थ वाटता म्हणून हा सल्ला देतोय. अहो, कशासाठी हा आग्रह करताय? कष्टाने कमावलेले पैसे का उधळताय?'' आम्ही मर्मावर बोट ठेवलं.



""त्या प्रश्‍नाचं उत्तर तुम्हीच दिलंय पोपटराव. आम्ही गाढव आहोत म्हणून! काय आहे, मराठी भाषेचं गाढवावर फार प्रेम आहे. त्यामुळे लाथा देणं आणि लाथा खाणं याची आम्हाला सवय आहे. महाराष्ट्रापासून इतक्‍या दूर राहिलो तरी आम्ही घरी मराठीत बोलतो आणि कार्यक्रम बसवतो, मराठी कलावंतांना बोलावतो, मराठी चित्रपट पाहतो, मुलांना मराठी शिकवतो. सामानात कितीही जागा नसली तरी चार मराठी पुस्तकं भरतो. कामावर जाता-येताना मराठी गाणी ऐकतो. सगळाच गाढवपणा. त्यातून मराठी साहित्यिकांनी आम्हाला जो आनंद दिला, आमचं भावविश्‍व संपन्न केलं त्याचं थोडंफार तरी ऋण फेडता यावं, त्यांचे विचार प्रत्यक्ष त्यांच्या तोंडून ऐकायला मिळावेत, त्यांच्या संगतीत आयुष्यातले चार क्षण उजळून जावेत असंही गाढवपणाचे विचार आमच्या मनात डोकावत राहतात. त्यामुळे इतका गाढवपणा केलाच आहे तर अजून थोडा करू या. आपण टू वे ऑडिओ व्हिडीओ कॉन्फरंसिंगची सोय करू. म्हणजे इथं काय चाललंय ते तिथं तुम्हाला गाढवासारखं लोळतं पाहायला मिळेल. काय? म्हणजे तुम्हीही खूष, आम्हीही खूष. कविवर्य म्हणाले, की साहित्य संमेलन दक्षिण ध्रुवावर करा. सध्या कॅलिफोर्निया या पश्‍चिम ध्रुवावरून सुरवात करू म्हणजे त्या कविमनाला थोडी शांती लाभेल.'' घारपुरे त्यांचा हट्ट चालूच ठेवतात.



""घारपुरे, पश्‍चिम ध्रुव? हा काय गाढवपणा आहे? माझं ऐका जरा सबुरीनं घ्या. तुम्ही अमेरिकन लॉबी तयार करा. आम्हीही इथं जनमत तयार करायची खटपट करतो.'' आमचा सल्ला.
""छे! छे! सबुरी वगैरे काही नाही! साहित्य संमेलन कॅलिफोर्नियात होणारच! कॅलिफोर्निया हे अमेरिकेचं कोकण आहे! ताटात काय आणि वाटीत काय! मराठी साहित्याचे झेंडे सातासमुदारापार फडकले पाहिजेत. बोला पोपटराव - तथास्तु म्हणा!'' घारपुरेंचा निर्धार.
""बरं मग, तुमचा एवढा निग्रहच असला तर बघू, खटपट करतो. दोन्ही बाजूंनी एक एक पाऊल पुढं टाकून उद्दिष्ट साधता येईल, तर असो.

आपल्याशी बोलून बरं वाटलं. गरज पडेल तेव्हा पोपटराव एजंटाला फोन करा. आम्ही सेवेला हजर आहोत आणि हो, तेवढं सन्मान्य निमंत्रितांच्या यादीत आमचं नाव घाला. बाकी आमची अपेक्षा काही नाही!


तथास्तु!


जय महाराष्ट्र! जय हिंद!''


डॉ. प्रियदर्शन मनोहर