घर...व्हीलचेअरशी मैत्री असणारं...

माझं पांघरुण... माझं पेन... माझी बाहुली... माझी आई नि माझेच बाबा! आपल्या वस्तूंविषयी, माणसांविषयी विलक्षण "पझेसिव्हनेस' आपल्या मनात अगदी बालपणापासून कसा ठासून भरलेला असतो... मग आपला जास्तीत जास्त काळ जिथं व्यतीत होतो त्या आपल्या घराविषयी आपल्या काय भावना असतात बरं... अगदी "आपली माणसं' जिथं असतात ते घर? ... जिथं आपली स्वप्न जोजवता आणि फुलवता येतात ते घर? ... की ऊन, वारा, पाऊस यांपासून आपलं रक्षण करीत एक सुरक्षिततेची भावना जागवतं ते घर?

माझ्या आयुष्यात आलेल्या अनुभवांच्या रंगपंचमीत(आवडीचे अन्‌ नावडीचे दोन्ही रंगांची उधळण यात यथेच्छ आहे) माझ्या घराविषयीच्या कल्पना कदाचित अधिकच तरल झाल्या. मला स्वत:ला स्वप्न जोजवणं आणि फुलवणं यासाठी संपूर्ण अवकाश देणारं घर भावत आलंय... आणि स्वत:ची स्वप्न जोजवणं, फुलवणं हे स्वत:ला घरात अतिशय मोकळेपणानं वावरता आल्याखेरीज, आपल्या आवडीचं सर्व काही स्वत:करता आल्याशिवाय कसं शक्‍य आहे?

घरच हरवलं.....

थोडी मागे घेऊन जाते आता तुम्हाला... माझ्या वयाच्या नवव्या वर्षात! खेळ, दंगाधुडगूस, भांडणं, गावभर भटकणं .. अभ्यास .. ह्यांव आणि त्यांव असं बालपण चालू होतं.. अचानक एका अपघाताला मी गाठलं.. माझे बाळपणीचे उपद्‌व्याप ज्या बळावर चालू होतं ते माझ्या कमरेतील व पायातील बळ मी यात गमावलं... आणि उपचार नि दवाखाने या चरकात घरापासून शेकडो मैल दूर, आईबाबांच्या उबेविना राहताना "घर' म्हणजे काय हे आसुसून कळायला लागलं ...

पण खरं सांगू? ... हॉस्पिटलमध्ये आणि दीड वर्षाने तेथून डिस्‌चार्ज मिळाल्यावर घरी भेटायला येणाऱ्या लोकांना आता मी कधीच चालू शकणार नाही हे समजल्यावर "काय झालं?, पुढचं काय?' या विषयाखेरीज माझ्याशी संवाद साधायला, बोलायला प्रश्‍न सापडेनातच कदाचित.. मग शक्‍यतो लोकांना टाळलेलं बरं अशी माझी धारणा पक्की होऊ लागली. कधी कधी उद्धटपणाकडे जाणारी तुटक उत्तरं देणं हा माझा स्वभावधर्म बनत चालला. काही खरोखर समजून घेणाऱ्या मैत्रिणी, सगळे लाड पुरविणारं, आलेल्या न्यूनानं न हिणवणारं घर आई-बाबा-बहीण यांच्या मायेची ऊब लाभल्यानं, माझा लोभस, निखळ वागण्याचा मूळ स्वभाव तरीही चिवटपणे तग धरून होता.

पण मी माझं "खास' काही हरवलं होतं याची रुखरुख होतीच! फक्‍त पाय गमावल्याची ही रुखरुख होती का? विचार करकरून कळलं की आपण कदाचित आपलं "घर' हरवलंय! .. आपण तर घरातच राहतोय की.. खरं तर अशा परिस्थितीत आपण घरात नसतो तर जगातही नसतोच, पण या घरात मी आता स्वत:ची स्वत: काहीच करू शकत नव्हते. मग, हे "माझं' घर कसं म्हणता येईल? फक्‍त मायेची माणसं असणं आणि अन्न, वस्त्र, निवारा आदी गरजा भागविल्या जाण्याचं ठिकाण म्हणजे "घर'असतं का?

अपघातपर्वापूर्वी "घर' जेवण-खाणं, झोप, नि आईबाबांना तऱ्हतऱ्हेच्या मागण्या करून पुरवून घेण्याचं ठिकाण होतं.. बाकी इतर कशासाठी मी घरी कुठं असायचे? सतत आपली वाऱ्यावर उधळलेली! - पण उधळण्यासाठीचा "पाय' (नि कमरेखालच्या संवेदना गमावल्यामुळे लघवी-संडास वरील नियंत्रणही गमावल्यानंतर) हा अवयव वजा झाल्यावर "घरा'च्या व्याख्येत खूपखूप फरक पडला. स्वत:चं स्वत:ला काहीच करता येत नव्हतं.. अगदी शी-शू करायची तरीही कोणाची ना कोणाची मदत लागायची.
मुंबईतील हॉस्पिटलमधून जवळ-जवळ दीड वर्षानी गावी; बत्तीस शिराळ्याला, परत आल्यावर दैनंदिन व्यवहार म्हणजे आई-बाबांची नोकरी, धाकट्या बहिणीची-संपदाची शाळा (माझ्या अडचणींमुळे शाळेत मी जात नसे) सुरू झाल्यावर घर "अनोळखी' वाटायला सुरुवात झाली. आता भूक लागल्यावर मनाला हवा तो डबा हवा तेव्हा नव्हता उघडता येत ! बाथरूम वगैरेसाठी सरपटत जायचे किंवा बाबा असल्यास उचलून न्यायचे. घरात उंबरेच उंबरे. यामुळे फार सरपटासरपटी करणे आरोग्य टिकवण्याच्या दृष्टीनं धोक्‍याचं ठरे. साधा टी. व्ही. लावायचा तर शाळेत जाताना आईनं आठवणीनं वरचा स्वीच चालू ठेवला तर खालून चालू करता येई. कधी कधी गडबडीत ती विसरे नि मग छोट्या छोट्या गोष्टीतही माझी चिडचिड सुरू होई. बिचारे आईबाबा सगळं हातात देत, पण त्यानं माझं मुळातून समाधान होत नव्हतं, ते कसं मिळवावं कळत नव्हतं. शिक्षणात माझी प्रगती बरी होती. 10 वीला शाळेत न जाणारी मी शाळेत पहिली आले. असं करत बी.ए.च्या शेवटच्या वर्षांत असताना माझ्या एका मित्राने मी आजवर टाळत आलेला प्रश्‍न मला पुन्हापुन्हा विचारला. भयंकर अस्वस्थ केलं. तो प्रश्‍न होता. "आईबाबांनंतर तुझं काय?'

खूप विचार करून काही काळापुरतं "घर' सोडायचा प्रयोग करून पहावा हे ठरवलं, पण जिथं मी काहीच मनात येईल ते करू शकत नव्हते ते ठिकाण सोडणं म्हणजे "घर' सोडणं होतं का? - नाही. मी मला मनानं "सिक्‍युअर' ठेवणारी घर ही भावना नि माझी माणसं सोडणार होते. धाडसच होतं ते! पण ठरवलं अखेर...

घराच्या शोधात

कोल्हापूरची हेल्पर्स ऑफ दि हॅण्डिकॅप्ड ही संस्था. संस्थेच्या उंचगाव येथील, अपंग व्यक्तींच्या शारीरिक अडचणींचा खोलात विचार करून बांधलेल्या "घरौंदा' या वसतिगृहात मी राहायला, स्वावलंबन (शारीरिक व आर्थिक) शिकायला म्हणून 2000मध्ये प्रवेश केला आणि आयुष्याच्या नव्या अध्यायाला सुरुवात झाली. अर्थात तत्पूर्वी बी.ए.ची पदवी मी चांगल्या प्रकारे संपादन केलेली होती. इथं मी सर्वप्रथम मला स्वतंत्र करणारी व्हीलचेअर वापरायला शिकले. लघवी-संडासवरील नियंत्रण शक्‍य नाही हे स्वीकारून डायपर व टॉयलेटला जाण्यासाठीच्या वेळापत्रकाशी दिनक्रम बांधायला शिकले. संवेदनक्षम आणि बोलक्‍या स्वभावानं उत्तम माणसांचं वैभव साठत गेलं, समृद्ध करत गेलं. माझ्या पळत्या उत्सुक चाकांना भुई थोडी झाली.
आता थकलेल्या देहाला आणि मनालाही शांतवणारे "घर' शोधणे ही भूक स्वस्थ राहू देईना. वसतिगृहाच्या चाकोरीत सोयी मिळतील, सुरक्षितता मिळेल, पण जन्माचा शिणवटा घालवणारं "घर' मिळेल का? या प्रश्‍नाशी झगडताना मी पुन्हा एक धाडस डोळसपणे करायचं ठरवलं. आईबाबांशी बोलले. जीवनाच्या संथ-शांत प्रवाहाला खळाळता झरा करण्याच्या माझ्या प्रस्तावाला खूप चर्चेअंती सर्वानुमती मिळाली नि अखंड शोधत राहिल्यावर कोल्हापुरात शिवाजीपेठेत तळमजल्यावर आम्ही एक ब्लॉक घेतला. आता त्याला "घरा'त बदलायचं होतं. सुंदर जगण्याच्या आसक्तीमुळं हे आव्हान मी व माझ्या कोल्हापुरातील पालकमंडळींनी पेलायचं ठरवलं. आईबाबा नोकरी सोडून, तेथील जगण्याशी त्यांची जुळलेली नाळ तोडून येऊ शकत नव्हते. माझे पंख मजबूत करून हे घरटं माझ्या मनाच्या ताकदीनं विणणं हा आनंद मला उपभोगायचाच होता..

व्हीलचेअरशी मैत्री करणारं घर

नोकरी व वसतिगृह सोडण्यापूर्वी घरात योग्य असे बदल करून मगच आपल्या घरी यावं असं ठरलं. स्वत:च्या घरासाठी बाथरूममधल्या टाईल्स निवडणं, खोल्यांसाठीचा रंग निवडणं या साऱ्या गोष्टी करताना आनंदाचा झरा मनात खोलखोल झुळझुळू लागला.

मी व्हीलचेअरचा वापर करणारी; त्यामुळे मला स्वत:ला घरातील तसेच स्वत:चे सर्व व्यवहार स्वत: करता येणं महत्त्वाचं होतं. त्यादृष्टीनं काय काय करायला हवं याची यादीच बनवली आणि सगळं काही मनासारखं करून घेतलं. नव्या बांधकामांमध्ये तळमजल्यावरची जागा म्हणजे एक तर पार्किंगसाठी किंवा दुकानगाळ्यांसाठी असे समीकरण बनले असल्याने आधीच शहरातील जुन्या फ्लॅट सिस्टिममधे तळमजल्यावरचा फ्लॅट शोधलेला होता. बाकी करून घेतलेल्या गोष्टी अशा -

- घरात स्वत: जाता यावं किंवा स्वावलंबीपणे बाहेर जाता यावं यासाठी गॅलरीवजा जागेची भिंत फोडून तिथे योग्य उतार असणारा सिमेंट कॉंक्रीटचा रॅंप.
- रॅंप करताना गॅलरीचा भाग तोडून काढला, त्यामुळे सुरक्षिततेचा नवा प्रश्‍न तयार झाला. त्यावर उपाय म्हणून पूर्ण लोखंडी जाळी आणि गॅलरीतून प्रवेश करण्याच्या ठिकाणी सहजपणे उघडेल असे सरकते लोखंडी दार.
- रॅंपचा उपयोग करून मी घरात आले तर थेट झोपण्याच्या खोलीत पोहोचत होते. सर्वांना थेट झोपण्याच्या खोलीतून घरात कसं घ्यायचं, मग माझ्या प्रायव्हसीचं काय? नवा प्रश्‍न! - उत्तर सोपं होतं.. रॅंप असलेला दरवाजा फक्त माझ्यासाठी!
- बाहेरून मी घरी आले किंवा अचानक घरात कोणी नसताना अंधारून आलं तर मी लाईट कशी लावणार?... हे जाणवलं तेव्हा प्रत्येक खोलीतले लाईटचे स्वीच जमिनीपासून अवघ्या अडीच फूट उंचीवर आणि दरवाजालगत करून घेतले.
- घरात कमीत कमी सामान आणि व्हीलचेअरवरून फिरताना त्याचा अजिबात अडथळा होऊ नये अशा पद्धतीची मांडणी जाणीवपूर्वक केलेली. आवश्‍यक म्हणून एकच लोखंडी कपाट; पण त्याची उंचीदेखील साडेतीन फूटापेक्षा अधिक नाही.
- संडास व लघवीवर नियंत्रण नसणाऱ्या व व्हीलचेअर वापरणाऱ्या व्यक्तीसाठी घरामध्ये अत्यंत महत्वाची जागा म्हणजे स्नानगृह व स्वच्छतागृह!
- व्हीलचेअरवरूनच बाथरुममध्ये जायचं तर त्यासाठी तितका रुंद दरवाजा हवा. व्हीलचेअरवर बसलेल्या व्यक्तीला तो स्वत: उघडता व बंद करता यायला हवा.. आणि चुकून कधी मदतीची गरज लागली तर बाहेरच्या माणसाला दरवाजा फोडून किंवा उघडून सहज आत येता यायला हवं! रात्रीच्या वेळी स्वच्छतागृहात जाण्याची गरज लागतेच; तेव्हा ते झोपण्याच्या खोलीशी जोडलेलं हवं. मीदेखील झोपण्याच्या खोलीतूनच टॉयलेट कम बाथरूममध्ये जाण्यासाठी ऍल्युमिनिअमची फम आणि त्यामध्ये प्री लॅमिनेड प्लायवूडचे तक्ते अशा प्रकारचा वजनाने हलका व सरकता दरवाजा करून घेतला.
- व्हीलचेअर वापरणाऱ्या व्यक्तीसाठी स्वावलंबीपणाने अंघोळ करायची तर ती कमोडवर बसून करावी लागते. साहजिकच कमोडच्या शेजारी गरम व गार पाण्यासाठी बादली ठेवता येईल अशी जागा आणि नळांची किंवा शॉवरच्या कॉकची व्यवस्था करणे ओघाने आले. सहजपणाने नळ सुरू किंवा बंद करता येतील अशा पद्धतीने मी नळांची सुविधा करून घेतली.
- व्हीलचेअरवरून स्वत:चं स्वत: कमोडवर जाता येणं आणि कमोडवरून पुन्हा व्हीलचेअरवर येणं यासाठी कमरेपासून खाली ताकद नसलेल्या माणसाला आणि घरातील वृद्ध व्यक्तींनाही हातातील जोरच वापरावा लागतो आणि त्यासाठी आधाराची गरज भासते. एक ते सव्वा इंच व्यासाचे स्टेनलेस स्टीलचे मजबूत पाईप्स कमोडच्या दोनही बाजूला योग्य अंतरावर फिक्‍स केले तर हा प्रश्‍न सुटतो. अशा प्रकारचे बार मजबूत बसावेत यासाठी जमिनीत फूटभर खोल आणि भिंतीत सहा इंच असे बसवून घेतले.
- कमोड ही माझी गरज असली तरी माझ्या आई-वडिलांना कमोडची सवय नाही. ते राहायला आले की त्यांची गैरसोय होऊ नये हे कसे पाहाणार? - यामुळे गरज नसेल तेव्हा फोल्ड करता येईल असे कमोड वापरले.
- अंघोळ कमोडवर बसून करायची तर कपडे ठेवायला आणि वाळत घालायला असा वेगळा बार कमोडजवळच नको? - तोही बसवून घेतला.
- पॅराप्लेजिक व्यक्तीला कपडे बदलायचे तर त्यासाठी बेडवर येऊन कपडे बदलावे लागतात. नेमकं त्याच वेळी कोणी खोलीत आलं तर...त्यापेक्षा बाथरुमलगतच छोटी जागा उपलब्ध होती ती चेंजिंग स्पेस म्हणून विकसित केली. तिथे एक छोटा बेड. त्याच उंचीला भिंतीवर आरसा, सौंदर्यप्रसाधने ठेवण्याचे कप्पे, सॅनिटेशन मटेरिअलचे कप्पेही.
- आता स्वयंपाकघर. व्हीलचेअरवर बसून स्वयंपाक करता येईल अशा पद्धतीने किचनच्या कट्ट्याची उंची कमी ठेवली. व्हीलचेअर आत जाऊ शकावी म्हणून कट्टयाखाली कपाटे किंवा रॅक्‍सना नकार. बाथरुम तसेच किचनमधील बेसिन्सही व्हीलचेअरवरून जाऊन वापरता येतील अशा उंचीवर!
- हॉल म्हणजेच कामाची जागा. याठिकाणी कॉंप्युटर्स कमी उंची असलेल्या टेबलावर प्रतष्ठापना केलेले!
सारं काही मनासारखं. मला जे हवं ते करण्यासाठी कोणाची मदत घ्यावी लागू नये असं!

प्रवेश "माझ्या' घरात

15 एप्रिल 2007 ला मी या माझ्या स्वत:च्या घरात आले नि आनंदाने वेडावून गेले. माझ्या बेडरुममध्ये मी एकटी! हवंहवंसं एकटेपण प्रथमच अनुभवत होते. "घर' सापडलेच होते खूप वाट पाहिल्यावर, खूप शोध घेतल्यावर!
आता स्वावलंबीपणानं जगू पाहाणाऱ्या अपंग व्यक्तींसाठीचं घर कसं असावं हे समजावून घ्यायला लोक माझ्या घराला भेट देतात.

फोनवरून त्याबाबत माहिती विचारतात आणि पुन्हा खात्री पटते.. आपण घेतलेला निर्णय, उचललेली पाऊले चुकीची तर नाहीतच पण इतरांनाही हवीहवीशी वाटणारी आहेत.

हे सगळं अनुभवणं "घरा'मुळेच शक्‍य होतेय...तब्येतीत जगायचं तर तब्येत सांभाळणं आलंच! तिची कुरबूर चालू असते.. पण "माझ्या' घरात आजारी असणं हा भागही मी एन्जॉय करतेय .. यामुळं थोडा काळ जीवनाचा खळाळणारा झरा थांबला तरी वाटतं -

"राहों पे चलते चलते जब रुक जाए मेरे कदम
बेवक्‍त...
तब मुझे एहसास हुआ रफ्तार की अहमियत का।
शायद ...
रगों में हौसला भरने के लिए ही,
रुकी हूँ मै!'
या ओळी असतात हातात हात घेऊन सज्ज पुढील प्रवासासाठी...!

- सोनाली नवांगुळ