9/11 चा दुर्दैवी स्मृतिदिन

सप्टेंबर 9/11... अमेरिकेच्या जगण्यातला काळा दिवस... आणि पराभूत दिवस... त्या दिवशी न्यूयॉर्कमध्ये प्रत्यक्ष घटनास्थळी हजर राहून एक अनुभव घेतला. त्याबद्दल -न्यूयॉर्क महानगर... कलती संध्याकाळ... दिवस नऊ सप्टेंबरचा... मॅनहटनमध्ये दिवसभर फिरून संध्याकाळ या दिवसाचा अनुभव घेण्यासाठी खास राखून ठेवलेली... अमेरिकेखेरीज उर्वरित जगाच्या तात्पुरता का होईना विस्मृतीत गेलेला हा काळा दिवस... मूलतत्ववाद्यांची दहशत आणि इतर बरंच काही... मॅनहॅटनच्या मोठ्या कारपार्कमध्ये कार पार्क केली आणि आम्ही गगनभेदी इमारतींच्या मधून पायी चालायला लागलो. वर्ल्ड ट्रेड सेंटरच्या दिशेने.... त्या दिवसापुरती म्हणजे 9/11 च्या स्मृतिदिनानिमित्त वर्ल्ड ट्रेड सेंटरच्या आसपासचा बराच भाग वाहनांसाठी बंद ठेवला होता.

नियमभंग ही पाच अक्षरं अमेरिकेच्या शब्दकोशातच नाहीत. त्यामुळे स्वयंस्फूर्तीनेच ही शिस्त पाळली होती. वर्ल्ड ट्रेड सेंटरकडे अनेक अमेरिकेन्सची पावले निघाली होती. पण गर्दी नव्हती की गडबड नव्हती आणि एरवीही अमेरिकन्स एकमेकांशी गप्पा मारीत किंवा बोलत बोलत ड्राईव्ह करत नाहीत आणि चालत तर नाहीच नाहीत. आजचा दिवस तर वेगळाच होता. बरेच सिनिअर्स काळ्या कपड्यात होते आणि हे कपडे युरोपियन पद्धतीचे होते. म्हणजे स्त्रिया स्कर्ट ब्लाऊजेस आणि स्कार्फ घालून आणि पुरुष ट्राऊझर्स शर्टसमध्ये. हे मुद्दाम लक्षात आलं, कारण एरवी सर्वच यू.एस. पब्लिक लहानांपासून सिनिअर्स सिटिझन्सपर्यंत शॉर्टसटॉप आणि सॉक्‍स शूजमध्येच पाहत होतो... आणखी एक गोष्ट म्हणजे कोणाच्याही बरोबर छोटी मुले, प्रॅममधली तान्हुली नव्हती. ही गोष्ट आवर्जून केलेली असावी. कारण हा पिकनिक स्पॉट नव्हता.

एका गोष्टीचं नवल वाटत राहिलं, की स्मृतिस्थानी जाणाऱ्यांपैकी इंडियन्स फक्त आम्हीच होतो. एरवी न्यूयॉर्कमध्ये इंडियन्सची संख्या भरपूरच. प्रत्येक चार माणसांमागे एक इंडियन असणारं न्यूयॉर्क. फार काय, दुपारच्या वेळी मॅनहॅटनच्या रोडवरती, एम्पायर स्टेट बिल्डिंगमध्ये, मॅकनॉल्डमध्ये, वॉल स्ट्रीटवरती आणि टाईम स्क्वेअरवरती नाना प्रांतीचे इंडियन्स दिसत होते. इंडिपेंडंट परेड दिवशी तर एक लाख इंडियन्स (सिटिझन्स ऑफ यू.एस.ए.) न्यूयॉर्कमध्ये दिसले आणि या ठिकाणी मात्र आम्ही दोघे आणि आमचा मुलगा एवढंच त्रिकूट असावं, याचं आश्‍चर्य वाटलं. "आपण ज्या जगात राहतो त्याबद्दलची अनुत्सुकता, औदासीन्य की..?' की "आपला आपला कळप बरा' ही संकुचित वृत्ती? अनेक प्रश्‍न मनात घोळवीत आम्ही प्रत्यक्ष घटनास्थळी पोहोचलो.वर्ल्ड ट्रेड सेंटर! जगातले मोठे व्यापारी संकुल! शान-ए-अमेरिका! आता तिथे मोकळे मैदान (अतिप्रचंड) होते आणि आठ-दहा फूट उंचीचे फेन्सिंग. एखादं समृद्ध राज्य अचानक, एकदम, उद्‌ध्वस्त व्हावं तसंच... सर्वत्र अतीव शांतता. शांततेला एक उदास काजळतडा होती. तशीही एरवीही अमेरिकेत कायम शांतताच असते. पब्लिक प्लेसमधल्या गद्या, रेकॉर्डवरची गाणी, छे छे छज! आणि अशी वस्तुस्थिती असताना धाडधाडधाड आवाज? कुठून? एवढ्यात बेसमेंटमधून लिफ्टने अनेक प्रवासी ग्राऊंड फ्लोअरवर आले. म्हणजे पूर्वीच्या वास्तूच्या खाली (भुयारात) चक्क एक अंडरग्राऊंड रेल्वेस्टेशन होते. अमेरिकेत हे एक नवलच आहे. ग्राऊंड फ्लोअरवरती मोठा मॉल आणि खाली रेल्वे धडधडत असते.

बेसमेंटमधून ग्राऊंड फ्लोअरवर आलेले प्रवासीही घटनास्थळाला भेट द्यायलाच आले होते. अनेक जणांच्या हातात फुले होती. छोटी पुष्पचक्रेही होती. जवळपास काही फुलांचे विक्रीचे तात्पुरते उभे केलेले स्टॉल्सही होते. प्रत्येक बुकेवरती प्राईज टॅग. विक्रेतेही काळ्या कपड्यातच होते. प्राईज टॅग अगदी कमी डॉलर्सचे होते. हे मुद्दाम लक्षात आलं. कारण परिस्थितीचा (सुखाच्या/ दुःखाचा) फायदा घेऊन कशाचाही धंदा आपल्याकडे होतो. व्यापारी वृत्तीच्या अमेरिकेच्या संदर्भात मला ही धंदा न करण्याची वृत्ती कौतुकास्पद वाटली.

आणखी एक गोष्ट विशेष जाणवत होती. 9/11 ची घटना निंदनीय होती आणि आहेच. तरीही कुठेही निषेधाचे नारे नव्हते. देशप्रेमाचे जाहीर प्रदर्शन नव्हते, की लादेन किंवा तशाच कुणी मूलतत्ववाद्यांचे निषेधाचे होर्डिंग्ज नव्हते. सर्वत्र एकच फलक - वुई वॉन्ट पीस! वुई वॉन्ट पीस! दॅट्‌स दॅट!

काही ठिकाणी धर्मगुरू म्हणजे फादर - प्रिस्ट, खाली मॅट घालून शांतपणे बायबल वाचत होते, तर ज्यांची मुले, नातलग त्या दुर्घटनेत मृत्यू पावले होते, ती माणसे फेन्सिंगपाशी शांत उभी होती. फेन्सिंगवरती मृत व्यक्तीचे फोटो लावले होते. तरुण, डोळ्यात जीवनाची उभारी, उत्साही असे युवकांचे फोटो आणि त्यापुढे मेणबत्ती लावून शांतपणे उभी असलेले त्यांचे आईवडील. आणखी कोणी... अनेक डोळे पाणावलेले. स्त्रिया तर थेट रडत होत्या... भावनाप्रधानता ही सर्वत्र असते. त्यावर कोणा एका संस्कृतीचा अधिकार नसतो. याची लख्ख जाणीव झाली.

समोरच एक मोठी वॉल आहे. त्यावरती वुई आर प्राऊड ऑफ अवर ब्रेव्हज्‌! अशा बोर्डखाली त्या दुर्घटनेत ज्या पोलिसांनी, फायर फायटर्सनी शौर्य गाजवले, आपल्या जिवाकडे न पाहता लोकांना मदत केली, त्यांचे फोटो लावून गौरव केला होता.

त्या एरियात सर्वत्र अमेरिकेचा जगज्जेता फ्लॅग वाऱ्याने विहरत होता. एक नाही... दोन नाहीत.... शेकड्यांनी फ्लॅग्ज... वुई आर नंबर वन ची ग्वाही देणारे फ्लॅग्ज. फेन्सिंगजवळ एक प्रचंड मोठा पेपर पसरला होता. वुई वॉन्ट पिस... आलेला प्रत्येक जण मूकपणे संमतीदर्शक सही करीत होता. मीसुद्धा पुढे झाले. सही केली. एव्हाना सूर्य अस्ताला गेला होता. अमेरिकन पावले आली तितक्‍याच शांतपणे परत फिरत होती. कुठेही आवाज नाही. गोंगाट तर दूरचाच. दुःख व्यक्त करण्याची त्याचबरोबर निर्भय असल्याची ग्वाही देणाऱ्यांची ही अमेरिकन पद्धत मी याची देही याची डोळा अनुभवली. जगात हे राष्ट्र नंबर वनवरती का? याचा कितव्यांदा तरी पुनःप्रत्यय आला. आमेन!

- डॉ. सुवर्णा दिवेकर, पुणे.

आपले अनुभव शेअर करा pailteer@esakal.com